рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрд╕्рдоिрддा рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा

Dr. Mulla Adam Ali
0

Aadiwasi Asmita Aur Hindi Kavita

Tribal identity and Hindi poetry

рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрд╕्рдоिрддा рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा

      рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоाрдЬ-рдХрд▓्рдпाрдг рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдШрдЯिрдд рдпा рдиिрд╣िрдд рдХुрдЫ рдРрд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдеों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЧрд╣рд░ा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдФрд░ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рдЕрди्рдп рдоाрдирд╡ेрддрд░ рдк्рд░ाрдгिрдпों, рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖िрдпों, рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдЬीрд╡-рдиिрд░्рдЬिрд╡ рдкрджाрд░्рдеों рдЖрджि рд╕े рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХो рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдоें рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдпрдеाрд░्рдеों рдХो рд░рдЪрдиा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ाрдгी рджेрддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдоें рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдиे рдоें рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддिрдпाँ рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХी рдЬीрд╡ंрдд рджрд╕्рддाрд╡ेреЫ рд╣ोрддी рд╣ैं।

      рдЕрди्рдп рднाрд╖ा рд╕ाрд╣िрдд्рдпों рдХे рд╕рдоाрди рд╕рдоाрдЬोрдкрдпोрдЧी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рднी рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा, рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд░рдЪрдиा рд╡ैрд╢िрд╖्рдЯ्рдп , рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╡ेрджрдиा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдпрдеाрд░्рде рдЖрджि рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдЯрдХ рдФрд░ рдХрд╡िрддा рдЬैрд╕ी рдЧрдж्рдп-рдкрдж्рдп рд╡िрдзाрдУं рдХी рдХोрдИ рдХрдоी рдирд╣ीं рд╣ै।

    рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоूрд▓рдд: рдирд╡рд▓ेрдЦрди рдк्рд░рдгाрд▓ी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдРрд╕े рдПрдХ рджौрд░ рдоें рд╣ाрд╢िрдПрдХृрдд рдЬрдирддा рдХे рдЬीрд╡рди рдпрдеाрд░्рдеों, рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдФрд░ рдк्рд░рддिрд░ोрдзों рдХो рдЦुрд▓рдХрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рд╕ंрд╡ाрдж рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╕рдлрд▓ рд╣ैं। рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд ‘рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрдорд░्рд╢’ рдФрд░ ‘рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╡िрдорд░्рд╢’ рдЬैрд╕े рдЕрд╕्рдоिрддाрдоूрд▓рдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ -рд╡िрдорд░्рд╢ों рдХे рдЕрд░्рди्рддрдЧрдд рд▓िрдЦिрдд рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд░рдЪрдиाрдПँ рдЗрд╕ी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХा рдЙрдд्рддрдо рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।

   рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд░рдд рдХे рдоूрд▓ рдиिрд╡ाрд╕ी рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдЖрд░्рдпों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рдкрд░ाрд╕्рдд рд╣ोрдХрд░ рдЬंрдЧрд▓ों рдоें рдЬीрд╡рди рдмिрддाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрднिрд╢рдк्рдд рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдЖрдЬ рднी рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖рд░рдд рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд, ‘рдЕрд╕рдн्рдп’ рдФрд░ ‘рд╡рдирд╡ाрд╕ी’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рд╕рднी рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рд╕े рднी рд╡ंрдЪिрдд рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╢ोрд╖рдгрд╕्рдеिрддि рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ृрдЬрди рд╣ुрдЖ рд╣ै, рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै।

 рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ рдУрд░ рдЦुрдж рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рддीрд╡्рд░ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдпрд╣ рдЧैрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд▓ेрдЦрдХों рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХी рдЙрдкрдЬ рднी рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рд╕ाрд╣िрдд्рдпों рдХा рдоूрд▓ рд▓рдХ्рд╖्рдп рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ी рд╣ै।

   рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी рдЕрд╕्рдоिрддा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЖрдЬ рдХрдИ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдШिрд░े рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рдк्рд░рджूрд╖рдг, рдЧрд░ीрдмी, рдзрд░्рдоाрди्рддрд░рдг, рдЬाрддिрдЧрдд рднेрджрднाрд╡, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдорд╕्рдпा, рд╕्рдд्рд░ी рд╢ोрд╖рдг рдЬैрд╕ी рдХрдИ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдмंрдзा рд╣ुрдЖ рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдЕрдкрдиी рдкीрдб़ा рдФрд░ рд╡ेрджрдиा рдХो рдиिрдЬी рднाрд╖ा рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣िрди्рджी рдоें рд▓िрдЦिрдд рдпा рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рд╕े рдЕрдиूрджिрдд рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдХрд╡िрддाрдПँ рдоाрдд्рд░ рдЙрдирдХी рд╡ेрджрдиा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рди рд╣ोрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рднी рд╣ै।

    рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ुрд╖рдоाрдУं рдХा рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдЬंрдЧрд▓ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдЙрдирдХा рдХोрдИ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕рдкрдиों рдХो рдирдИ рд░ाрд╣ рджे рд╕рдХें। рдХिрди्рддु рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдХी рд╕्рд╡ाрд░्рде рджृрд╖्рдЯि рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рдЕрди्рдп рдЬीрд╡-рдЬंрддुрдУं рдХो рдЕрдкрдиे рд╢ोрд╖рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╢िрдХाрд░ рдмрдиा рджिрдпा। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рд╕े рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЦोрдпे рд╣ुрдП рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕ाрде рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднी рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдЦोрддे рдЪрд▓े рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рддрдеाрдХрдеिрдд рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЗрд╕ рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднी рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд░рдЪा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рдоाрдирд╡ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиे рдкрд╣рдЪाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рд╢िрд╢िрд░ рдЯुрдбू рдХी рдХрд╡िрддा ‘рдоेрд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдЗрд╕ी рдпрдеाрд░्рде рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै :

  “рдоेрд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ै / рддुрдо рдХрд╣рддे рд╣ो / рдмाрд░-рдмाрд░ рдоाँрдЧрддे рд╣ो рдоुрдЭрд╕े / рдоेрд░े рд╣ोрдиे рдХा рд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдоाрдг / рдЬрдмрдХि рддुрдо рдЬाрдирддे рд╣ो / рдоैं рднी рдЖрджрдоी рд╣ूँ рддुрдо्рд╣ाрд░े рд╣ी рд╕рдоाрди ।”¹

     рдЗрд╕ рдзрд░рддी рдХे рдоूрд▓ рдиिрд╡ाрд╕ी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдХृрддि рдЙрдирдХी рдЕрдиुрдЪрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ीрдп рдЬीрд╡рди рдкрд░िрд╡ेрд╢ों рд╕े рднिрди्рди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ों рдоें рдЬीрд╡рди рдмिрддाрдиे рд╡ाрд▓े рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХрдг - рдХрдг рдоें рдиिрд╣िрдд рддрдд्рдд्рд╡ों рдХे рдЬ्рдЮाрддा рд╣ैं। рдорд╣ाрджेрд╡ рдЯोрдк्рдкो рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा ‘рдЖрдк рдХ्рдпों рд╣ँрд╕рддे рд╣ैं?’ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬंрдЧрд▓ी рдХрд╣рдХрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╣ंрд╕ी рдЙрдб़ाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЬंрдЧрд▓ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рд╣ोрдиे рдХा рд╕рд╣ी рдЕрд░्рде рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं :

     “рдЖрдк рдХ्рдпों рд╣ँрд╕рддे рд╣ैं? / рдЖрдЗрдпे, рдпрд╣ाँ рдЖрдЗрдпे / рдЬंрдЧрд▓ рдХा рдпрд╣ рдХौрди-рд╕ा рдкрдд्рддा рд╣ै? / рдХौрди-рд╕ा рдкेреЬ рд╣ै? рдмрддाрдЗрдпे... / рдЬाрдиिрдпे, рдлुрдЯрдХрд▓ рднी рджрд╡ाрдИ рд╣ै, рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдмूрдЯी рднी / рдФрд░ рднी рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рдФрд╖рдзिрдпाँ рд╣ैं рдЬंрдЧрд▓ рдоें / рдХ्рдпा рдЖрдк рдмрддा рд╕рдХрддे рд╣ै рдпрд╣ / рдЗрдирдХे рдкрдд्рддे рджेрдЦрдХрд░ / рдпा рдЗрдирдХी рдЬреЬे -рд╕ूрдШँрдХрд░।”²

 рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдХрд╡ि рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХा рдШрдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХो рдмрддाрддे рд╣ुрдП ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी’ рд╢рдм्рдж рдХो рдирд╡ीрди рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рджेрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рд╣ै।

    рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рдЬों рдХे рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╡िрд╡ेрдХ-рд╕рдо्рдордд рдЕрдиुрдпाрдпी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкुрд░ुрд╖ों, рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдпा рдЗрддिрд╣ाрд╕-рдЧрдд рдЖрди्рджोрд▓рдиों рдХो рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЙрд╕рдХी рдЧुрдгрдЧाрди рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рднी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдирдХी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै | рд╢िрд╢िрд░ рдЯुрдбू рдХी рдХрд╡िрддा ‘рдлिрд░ рд╣ोрдЧा рдЙрд▓рдЧुрд▓ाрди’ рдоें рдмिрд░рд╕ा рдоुрдг्рдбा рдХो ‘рдпुрдЧ-рдкुрд░ुрд╖’ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдХे рдХрд╡ि рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-

 “рдЙрд▓рдЧुрд▓ाрди рдХी рдХрдеा /рдЬрдм-рдЬрдм рд╕ुрдиाрдИ рдЬाрдпेрдЧी /рдЙрдирдХे рдмрд▓िрджाрди- рдХी рдмрд╣ुрдд рдпाрдж рдЖрдпेрдЧी / рдмिрд░рд╕ा рд╕ाрдоाрди्рдп рдирд╣ीं / рдпुрдЧ-рдкुрд░ुрд╖ рдеे / рдЕрдкрдиी рд╣рд╕्рддी рдоिрдЯा рдХрд░ рдЬिрди рдиे / рдлूँрдХे рдеे рдк्рд░ाрдг / рдРрд╕े рдпुрдЧ-рдкुрд░ुрд╖ рдХो рддुрдо्рд╣ें рджेрдиा рд╣ोрдЧा / рд╕рдо्рдоाрди / рдирд╣ीं рддो рд╕рдЪ рдХрд╣рддा рд╣ूँ / рдЭूрда рдирд╣ीं / рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рд╣ोрдЧा рдЙрд▓рдЧुрд▓ाрди।”³

     рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рднी рдЖрдЬ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рд╣ाрдеों рдХा рдЦिрд▓ौрдиा рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ाрд░ рдФрд░ рдЬीрдд рдХा рдиिрд░्рдгрдп рдЬाрддि, рдкैрд╕े, рдкрдж рдЖрджि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдиाрдо рдкрд░ рднी рд╕рд╡рд░्рдг рд╡рд░्рдЧ рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХा рдордЬ़ाрдХ рдЙрдб़ाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдирдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд▓िрдП рдХрднी -рдХрднी рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рдЧ्рд▓ैрдбрд╕рди рдбुंрдЧрдбुंрдЧ рдХी рдХрд╡िрддा ‘рдХрд╕рдо-рдЦाрдИ рд╣ै рд╣рдордиे’ рдоें рдХрд╡ि рдЗрд╕ी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХे рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддा рд╣ै :

    “рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдоें рдк्рд░рдердо рдЖрдиे рдХी / рдХрднी рдХोрд╢िрд╢ рднी рдордд рдХрд░рдиा / рдЕंрддिрдо рдкाрдпрджाрди рдкрд░ рд╣ी рд░рдЦेंрдЧे рд╣рдо рддुрдо्рд╣ें / рдбॉрдХ्рдЯрд░, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ рдФрд░ рдСрдлिрд╕рд░ рдмрдиोрдЧे / рддो рдмрддा рджेंрдЧे рджुрдиिрдпा рдХो рд╣рдо / рдоेрд░िрдЯ рддुрдо рдоें рд╣ै рдХрд╣ाँ ..... рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рд╣ी рддो рд╣ै рддुрдо्рд╣ाрд░ा рд╕рд╣ाрд░ा ....”⁴

   рд▓ोрдХрдЧीрдд, рд▓ोрдХрдХрдеा рдЖрджि рдХे рд╕рдоाрди рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд▓ोрдХрднाрд╖ा рдХा рднी рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЖрдЬрдХрд▓ рдЗрди рднाрд╖ाрдУं рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдоिрдЯрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рдРрд╕े рдПрдХ рд╕рдордп рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ृрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ाрдУं рддрдеा рдмोрд▓िрдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╢ोрд╖рдХ рд╡рд░्рдЧ рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рд╕े рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди, рдЬрдоीрди рдФрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдмрдХुрдЫ рдЫीрди рд▓िрдпा рд╣ै। рдЕрдм рдЙрдирдХी рд╢ोрд╖рдХ рджृрд╖्рдЯि рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдУрд░ рдоुреЬ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЧ्рд▓ैрдбрд╕рди рдбुंрдЧрдбुंрдЧ рдиे ‘рдЗрддрдиा рдордЬрдмूрд░ рдХ्рдпों рд╣ो рдоंрдЧрд░ा? ’ рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕рдЬрдЧ рдмрдиाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддी рд╣ै :

   “рдХ्рдпा рддुрдо рдпрд╣ рдЬाрдирддे рд╣ो рдоंрдЧрд░ा / рд╡े рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдкрд╣рдЪाрди рдоिрдЯाрдиे рдЖрдпे рд╣ैं / рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓ूрдЯी рд╣ै рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдЬрдоीрди / рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдмेрдЯिрдпों рдХो рднी рдЫोреЬा рдирд╣ीं рд╣ै рдЙрди्рд╣ोंрдиे / рдЕрдм рд╡े рддुрдо्рд╣ाрд░ी рднाрд╖ा / рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоिрдЯा рд░рд╣े рд╣ैं ”⁵

 рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЕрд╕्рдоिрддा рднी рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрд╣рд▓ू рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиी рдЬ्рдпाрджрддрд░ рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдФрд░ рдЕрд╕्рдоिрддा рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдиिрд░्рдорд▓ा рдкुрддुрд▓ рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा ‘рдЕрдкрдиी рдЬрдоीрди рддрд▓ाрд╢рддी рдмेрдЪैрди рд╕्рдд्рд░ी’ рдоें рдиाрд░ी рдХी рдЗрд╕ी рджुрд░्рджрд╢ा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं :

 “рдпрд╣ рдХैрд╕ी рд╡िрдбрдо्рдмрдиा рд╣ै / рдХि рд╣рдо рд╕рд╣рдЬ рдЕрдн्рдпрд╕्рдд рд╣ै / рдПрдХ рдоाрдирдХ рдкुрд░ुрд╖-рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦрдиे / рд╕्рд╡рдпं рдХी рджुрдиिрдпा / рдоैं рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕्рд╡рдпं рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦрддे / рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ूँ рдЕрдкрдиी рдЬाрддि рд╕े / рдХ्рдпा рд╣ै рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рд╕्рд╡рдк्рди рдХे / рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд▓िрдП рдШрд░ рд╕рди्рддाрди рдФрд░ рдк्рд░ेрдо ?/ рдХ्рдпा рд╣ै ?” ⁶

 рдЕрдм рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЬрдЧ рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕рдЪेрдд рд╣ैं। рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдмीрдЪ рдЗрд╕ рдирд╡рдЪेрддрдиा рдХो рдкैрджा рдХрд░рдиे рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦिрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпों рдХा рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддिрдпों рдХे рдоूрд▓ рд╕्рд╡рд░ рдЖрдд्рдо-рдкрд╣рдЪाрди рд╣ोрдХрд░ рднी рдХрднी-рдХрднी рдЗрди рд╢ोрд╖рдг рд╕рдд्рддाрдзाрд░िрдпों рдХे рд▓िрдП рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрдпों рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рдЬ्рдпोрддि рд▓рдХреЬा рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा ‘рддुрдо्рд╣ाрд░ा рдбрд░’ рдоें рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрддे рд╣ै рдХि :

 “рдЕрдм рднी рд╡рдХ्рдд рд╣ै рд╕рдо्рднрд▓ рдЬाрдУ рддुрдо / рдХि рддुрдо्рд╣ाрд░ी рддрд░рд╣ рдХ्рд░ूрд░ рди рд╣ो рдЬाрдКँ рдоैं / рдЕрдЧрд░ рдЕрдм рднी рдирд╣ीं рдЪेрддे рддुрдо / рддो рднूрд▓ рдЬाрдКँрдЧी рдоैं / рддुрдо рдХौрди рд╣ो, рдХौрди рдеे?”⁷

     рдЖрдЬ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрдкрдиी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХे рд╕ाрде - рд╕ाрде рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ंрдХрдЯрдкूрд░्рдг рд╕्рдеिрддि рд╕े рд╣ी рдЧुрдЬрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕ाрде рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдЗрди рдЬрди-рд╕рдоुрджाрдпों рдХा рд╢ोрд╖рдг рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХे рдЗрд╕ी рджू:рдЦ-рджрд░्рджрдкूрд░्рдг рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा। рдпрд╣ीं рдирд╣ीं рд▓ोрдХрдХрдеा, рд▓ोрдХрдЧीрдд рдФрд░ рд▓ोрдХрднाрд╖ा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдЗрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЪिंрддрди рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓े рдЬाрдиे рдоें рднी рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╣िंрджी рддрдеा рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрд╕्рдоिрддा рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдпुрдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै।

рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ंрдХेрдд :

  1. рд╕ं. рд░рдордгिрдХा рдЧुрдк्рддा, рдХрд▓рдо рдХो рддीрд░ рд╣ोрдиे рджो, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдкृ - 231
  2. рд╡рд╣ीं , рдкृ -121
  3. рд╡рд╣ीं , рдкृ-235
  4. рд╡рд╣ीं , рдкृ -275
  5. рд╡рд╣ीं , рдкृ -265
  6. рдиिрд░्рдорд▓ा рдкुрддुрд▓ - рдЕрдкрдиे рдШрд░ рдХी рддрд▓ाрд╢ा рдоें, рд░рдордгिрдХा рдлाрдЙंрдбेрд╢рди, рдкृ - 110
  7. рд╕ं. рд░рдордгिрдХा рдЧुрдк्рддा, рдХрд▓рдо рдХो рддीрд░ рд╣ोрдиे рджो,рдкृ -171

- рд╢्рд░ीрд▓ेрдЦा рдХे.рдПрди.

рдХोрдЪ्рдЪिрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдХेрд░рд▓

рдпे рднी рдкрдв़ें;

рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ : рд▓ोрдХрдЧीрдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा

рдЖрджिрд╡ाрд╕ी : рднाрд░рдд рдХी рдЬрдирдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ

Keywords; Tribal identity and Hindi poetry, Sreelekha K. N., рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╡िрдорд░्рд╢, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддा рдХा рд╡िрдХाрд╕, рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी-рд╡िрдорд░्рд╢, рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд╡िрддा, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ।

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें

0 рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें (0)
To Top