рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрдиा
рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рдЕрдкрдиे рдУрдЬрдкूрд░्рдг рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдЙрджाрдд्рдд рдХाрд╡्рдп рдХा рд╕рд╣рдЬ рд╕्рд╡рд░ рд╣ै। рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЪिंрддрди рдоें, рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рдоें, рд╡्рдпंрдЧ рдФрд░ рдоाрдзुрд░्рдп рдоें, рдХрд░ुрдгा рдФрд░ рд╢ोрдХ рдоें рднी рдЙрдирдХी рд╡ाрдгी рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдКрд░्рдЬा рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХाрд╡्рдпрдХрд▓ा рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдЪिрдд्рд░рдг-рдХौрд╢рд▓। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдЪिрдд्рд░ों рдоें рдЙрдирдХा рднाрд╡рднेрдж рд╣ी рдирд╣ीं, рдЙрдирдХा рдЪिंрддрди рднी рд╕рдоाрд╣िрдд рд░рд╣рддा рд╣ै।
рдЬрди्рдо: рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХा рдЬрди्рдо рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдоोрджिрдиीрдкुрд░ рдЬिрд▓े рдорд╣िрд╖ाрджрд▓ рдиाрдордХ рд░िрдпाрд╕рдд рдоें рд╕рди् 1896 рдоें рд╡рд╕ंрдд рдкंрдЪрдоी рдХे рджिрди рд╣ुрдЖ рдеा।
рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХे рдкिрддा рдХा рдиाрдо рдкं. рд░ाрдорд╕рд╣ाрдп рдд्рд░िрдкाрдаी рдеा। рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХे рдЬрди्рдо рдХे рддीрди рд╡рд░्рд╖ рдкрд╢्рдЪрдд рд╣ी рдЗрдирдХी рдоाрддा рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ। рдоाрддा рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдоाрддृ-рд╕्рдиेрд╣ рд╕े рддो рд╡ंрдЪिрдд рд╣ो рд╣ी рдЧрдП, рдкिрддा рдХे рдХрдаोрд░ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдпः рдкिрддृ-рд╕्рдиेрд╣ рд╕े рднी рд╡ंрдЪिрдд рд╣ी рд░рд╣े।
рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдЬीрд╡рди рдПрдХ рд▓ंрдмे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╕рдорд╕्рдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ рд▓ंрдмे рдЬीрд╡рди-рд╡्рдпाрдкी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕рджैрд╡ рдирд╡ीрди рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ै।
рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдФрд░ рд╡िрдкुрд▓ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╡िрддा, рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдиिрдмंрдз, рд░ेрдЦाрдЪिрдд्рд░, рдЬीрд╡рдиिрдпाँ, рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдиिрдмंрдз, рдЕрдиुрд╡ाрдж рддрдеा рдиाрдЯрдХ рд╕рднी рдХुрдЫ рд▓िрдЦे рд╣ै।
рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХे рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: ‘рдЬूрд╣ी рдХी рдХрд▓ी’ рдХрд╡िрддा рдХी рд░рдЪрдиा 1916 рдоें рдХी рдЧрдИ। ‘рдЕрдиाрдоिрдХा’ (1923), ‘рдкрд░िрдорд▓’ (1930), ‘рдЧीрддिрдХा’ (1936), ‘рдЕрдиाрдоिрдХा’ (рдж्рд╡िрддीрдп-1938) рдЕрдиाрдоिрдХा рдХे рджूрд╕рд░े рднाрдЧ рдоें ‘рд╕рд░ोрдЬ рд╕्рдоृрддि’, ‘рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा’ рдЬैрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╕ंрдХрд▓рди рд╣ै। ‘рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕’ (1938), ‘рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा’ (1942), ‘рдЕрдгिрдоा’ (1943), ‘рдмेрд▓ा’ (1946), ‘рдирдпे рдкрдд्рддे’ (1946), ‘рдЕрд░्рдЪрдиा’ (1950), ‘рдЖрд░ाрдзрдиा’ (1953)
рдЙрдкрди्рдпाрд╕: рдЕрдк्рд╕рд░ा, рдЕрд▓рдХा, рдк्рд░рднाрд╡рддी (1946), рдиिрд░ुрдкрдоा, рдХुрд▓्рд▓ी рднाрдд, рдмिрд▓्рд▓ेрд╕ुрд░ рдмрдХрд░िрд╣।
рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рд▓िрд▓ी, рдЪрддुрд░ी рдЪрдоाрд░, рд╕рдЦी, рджेрд╡ी।
рдиिрдмंрдз: рдк्рд░рдмंрдз рдкрдж्рдо, рдк्рд░рдмंрдз рдк्рд░рддिрдоा, рд░рд╡ींрдж्рд░ рдХрд╡िрддा рдХाрдирди, рдЪाрдмुрдХ, рдЪрдпрди, рд╕ंрдЧ्рд░рд╣।
рдкुрд░ाрдг рдХрдеा: рдорд╣ाрднाрд░рдд।
рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХा рдЬीрд╡рди рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдмीрддा рдЬिрд╕ рдоें рджेрд╢ рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рддрд░-рдЪреЭाрд╡ рдХे рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рджिрди рджेрдЦे। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬी рдХे рд╕ाрде рд╡े рд╣िंрджी рдоें рдирдИ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдЪेрддрдиा рдХे рдЕрдЧ्рд░рджूрдд рдеे। рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рд╣िंрджी рдХे рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХрд╡ि рд╣ै। рдХाрд╡्рдп рдХी рдоूрд▓рдзाрд░ा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд░рд╣ी рд╣ैं рднौрддिрдХ рдирд╣ी। рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХे рдХрд╡िрддा ‘рддुрдо рдФрд░ рдоैं’ рдоें рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдХाрд╡्рдпрдордп рдиिрд░ूрдкрдг рд╣ुрдЖ рд╣ै।
‘рддुрдо рд╢िрд╡ рд╣ो рдоैं рд╣ुँ рд╢рдХ्рддि
рддुрдо рд░рдШुрдХुрд▓ рдЧौрд░рд╡ рд░ाрдордЪंрдж्рд░
рдоैं рд╕ीрддा рдЕрдЪрд▓ рднрдХ्рддि।
рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХो рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдоिрд▓ी, рдпрд╣ рдиिрдЬी рджुрдЦ рднी рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕्рд╡рд░ рд░рд╣ा рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХी рдиिрдЬी рджुрдЦ рдХा рд╣ी рд░ूрдк рд▓े рд▓ेрддा рд╣ै।
рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХी рдХाрд╡्рдп рдЪेрддрдиा рдкूрд░ी рдмрдиाрд╡рдЯ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЙрд╕ рджौрд░ рдоें рдЪाрд╣े рдЙрдкрдиिрджेрд╢рд╡ाрдж, рдЖрдзुрдиिрдХрддा, рд╕рдоाрди्рдпрд╡ाрдж, рд╡िрд░ोрдз рд╣ो рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднрдХ्рддि рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо, рдпे рд╕рднी рдЙрдирдХी рдХाрд╡्рдп рдЪेрддрдиा рд░рд╣े рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдЬी рдХी рдХाрд╡्рдп-рдЪेрддрдиा рдХे рд╢िрд▓्рдк рдоें рдмिрдЦрд░ाрд╡ рдФрд░ рдЪिंрддा рд╣ै। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рдХाрд╡्рдп рдЪेрддрдиा рдПрдХ рдиैрддिрдХ рдЪेрддрдиा рд╣ै।
‘рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा’, ‘рдирдпे рдкрдд्рддे’ рдоें рдиिрд░ाрд▓ा рд╡рд░्рдЧ, рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХे рджुःрдЦ рджрд░्рдж рдХो рд╡िрд╢рдж, рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджेрддे рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХुрдаाрд░ाрдШाрдд рднी рдХрд░рддे рдЪрд▓рддे рд╣ै।
‘рдЕрдмे рд╕ुрди рдмे рдЧुрд▓ाрдм
рднूрд▓ рдордд рдЧрд░ рдкाрдИ рдЦुрд╢рдмू рд░ंрдЧो рдЕрдм
рдЦूрди рдЪूрд╕ा рдЦाрдж рдХा рддुрдиे рдЕрд╢िрд╖्рдЯ
рдбाрд▓рдХрд░ рдЗрддрд░ा рд░рд╣ा рд╣ै рдХैрдкिрдЯрд▓िрд╕्рдЯ। (рдХुрдХुрд░рдоुрдд्рддा)
рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЦреЬे рд╣ोрдХрд░ рдкुрд░ाрдиी реЮрдЯ рдЭोрд▓ी рдХा рдоुँрд╣ рдлैрд▓ाрддे рднिрдХ्рд╖ुрдХ рдЪिрд▓рдЪिрд▓ाрддी рдзूрдк рдоें рдкрдд्рдерд░ рддोреЬрддी рдореЫрджूрд░िрдиे, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпंрдд्рд░рдгाрдУं рдХी рдЪрдХ्рдХी рдоें рдкीрд╕рддी рд╣ुрдИ рд╡िрдзрд╡ाрдУं, рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рд╢ोрд╖рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдУं рдХे рд╢िрдХाрд░ рдХृрд╖рдХों рдХा рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдУं рдоाрд░्рдоिрдХ рдЕंрдХрди рдХिрдпा рд╣ै рдЬो рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै।
‘рдоाрд░ рдЦा рд░ोрдИ рдирд╣ीं’ рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рджрдордШोंрдЯू рд╡िрд╡рд╢рддा рд╡्рдпंрдЬिрдд рдХी рд╣ै рдиिрд░ाрд▓ा рдиे ‘рд╡рд╣ рддोреЬрддी рдкрдд्рдерд░‘ рдоें-
‘рджेрдЦрддे рджेрдЦा рдоुрдЭे рддो рдПрдХ рдмाрд░
рдЙрд╕ рднрд╡рди рдХी рдУрд░ рджेрдЦा рдЫिрди्рдирддाрд░।
рджेрдЦрдХрд░ рдХोрдИ рдирд╣ीं
рджेрдЦा рдоुрдЭे рдЙрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े
рдЬो рдоाрд░ рдЦा рд░ोрдИ рдирд╣ीं।। (рд╡рд╣ рддोреЬрддी рдкрдд्рдерд░)
рдиिрд░ाрд▓ा рдХा рдШिрдиौрдиा рд╣ॄрджрдпрдмोрдзрдХ рд░ूрдк рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП ‘рднिрдХ्рд╖ुрдХ‘ рдХрд╡िрддा рдоें рд▓िрдЦा-
рд╡рд╣ рдЖрддा –
рджो рдЯूрдХ рдХрд▓ेрдЬे рдХो рдХрд░рддा,
рдкрдЫрддाрддा, рдкрде рдкрд░ рдЖрддा,
рдкेрдЯ-рдкीрда рджोрдиों рдоिрд▓рдХрд░ рд╣ैं рдПрдХ
рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд▓рдХुрдЯिрдпा рдЯेрдХ
рдоिрдЯ्рдЯी рднрд░ рджाрдиे рдХो – рднूрдЦ рдоिрдЯाрдиे рдХो
рдоुंрд╣ рдлрдЯी – рдкुрд░ाрдиी рдЭोрд▓ी рдХो рдлैрд▓рддा। (‘рднिрдХ्рд╖ुрдХ‘)
рд╕рди् 1961 рдХो рдиिрд░ाрд▓ा рдХा ‘рд╕्рд╡рд░्рдЧрд╡ाрд╕‘ рд╣ो рдЧрдпा। рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдпрдеाрд░्рде рдЬीрд╡рди рдХा рдЪрдордХрддा рд╣ुрдЖ рдЪिрдд्рд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдЙрд╕рдоें рдирд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдк्рд░рдмрд▓ рдк्рд░ेрд░рдгा рд╣ै।
рд╕ंрджрд░्рдн:
1.рдиिрд░ाрд▓ा рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрдиा – рд░ाрдорд╡िрд▓ाрд╕ рд╢рд░्рдоा
2.рдиिрд░ाрд▓ा рдФрд░ рд░ाрдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкूрдЬा – рдбॉ.рд░ाрдЬेрд╢्рд╡рд░рдк्рд░рд╕ाрдж рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी
рдбॉ. рдоुрд▓्рд▓ा рдЖрджрдо рдЕрд▓ी
рдпे рднी рдкрдв़ें; Juhi Ki Kali Kavita By Suryakant Tripathi Nirala: рдЬुрд╣ी рдХी рдХрд▓ी рдХрд╡िрддा рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдФрд░ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा