Mahapandit Rahul Sankrityayan
рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди
рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХी рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1992 рд╕े 9 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1993 рддрдХ рднाрд░рдд рдоें рдмрдб़े рдЙрдд्рд╕ाрд╣рдкूрд░्рд╡рдХ рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं। 9 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2023 рдХो 130рд╡ीं рдЬрди्рдорджिрд╡рд╕ рдордиाрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдкंрджрд╣ा рдЧाँрд╡ рдоें рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХा рдЬрди्рдо 9 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1893 рдИ. рдоें рд╣ुрдЖ। рдФрд░ рдоृрдд्рдпु 14 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1963 рдИ. рдоें рд╣ुрдИ। рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдмाрд▓्рдпрдХाрд▓ рдХा рдиाрдо рдХेрджाрд░рдиाрде рдкाрдг्рдбेрдп рдеा। рдЗрдирдХे рдкिрддा рдХा рдиाрдо рдЧोрд╡рд░्рдзрди рдкाрдг्рдбेрдп рдФрд░ рдоाрддा рдХा рдиाрдо рдХुрд▓рд╡ंрддी рдеा। рд╡े рдЪाрд░ рднाрдИ, рдПрдХ рдмрд╣рди рдеे। рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рд╣ी рдЬेрд╖्рда рдеे। рдмाрд▓्рдпाрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ी рдмрд╣рди рдХा рджेрд╣ांрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдмौрдж्рдз рд╣ोрдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди 'рджाрдоोрджрд░ рд╕्рд╡ाрдоी' рдХे рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░े рдЬाрддे рдеे। 1930 рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा, рддрдм рд░ाрд╣ुрд▓ рдХрд╣рд▓ाрдиे рд▓рдЧे। рд░ाрд╣ुрд▓ рдиाрдо рдХे рдЖрдЧे 'рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди' рд╕ंрдмोрдзрди рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓рдЧा рдХि рдкिрддृрдХुрд▓ рд╕ांрдХृрддрдп рдЧोрдд्рд░ीрдп рд╣ै।
рд░ाрд╣ुрд▓рдЬी рдХा рдмाрд▓्рдпрдЬीрд╡рди рдмिрд╣ाрд░ рдоें рд╡्рдпрддीрдд рд╣ुрдЖ। рдиाрдиा рдкрдг्рдбिрддрд░ाрдо рд╢ाрд░рдг्рдпाрдЯрдХрдЬी рд╕ेрдиा рдоें рдиौрдХрд░ी рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे। рд╡े рдиाрдиा рдХे рдоुрдЦ рд╕े рд╕ुрдиी рд╣ुрдИ рдлौрдЬी рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ाрд╣рд╕ рдПрд╡ं рдзैрд░्рдп рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд╢िрдХाрд░ рдХे рдЕрдж्рднूрдд рд╡ृрдд्рддाрди्рдд, рджेрд╢ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рджेрд╢ों рдХा рд░ोрдЪрдХ рджрд░्рдкрдг рдЕрдЬंрддा - рдПрд▓ोрд░ा рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпां, рдирджिрдпों, рдЭрд░рдиों рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рджрд░्рдкрдг рдЖрджि рдиे рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХे рдЖрдЧाрдоी рдЬीрд╡рди рдХी рднूрдоिрдХा рддैрдпाрд░ рдХрд░ рджी। рдЙрд╕ рд╕рдордп рддीрд╕рд░ी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдкрдв़ाрдИ рдЬाрдиेрд╡ाрд▓ी рдЙрд░्рджू рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдкрдвा рд╣ुрдЖ 'рдирд╡ाрдЬिрди्рджा рдмाрдЬिрджा' рдХा рд╢ेрд░ 'рд╕ैрд░рдХрд░ рджुрдиिрдпा рдХी рдоाрдлीрди реЫिрди्рджрдЧी рдлिрд░ рдХрд╣ां рдЬ़िрди्рджрдЧी рдЧрд░ рдХुрдЫ рд░рд╣ीрд╕ी рдиौрдЬрд╡ाрдиी рдлिрд░ рдХрд╣ां, рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाँ рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХो рдШुрдо्рдордХрдбी рдмрдирдиे рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓ंрдХा, рдиेрдкाрд▓, рддिрдм्рдмрдд, рд▓рдж्рджाрдЦ, рдЬाрдкाрди, рдХोрд░िрдпा, рдХंрдкूрд░िрдпा, рд╕ोрд╡िрдпрдд рднूрдоि, рдЗрдЧ्рд▓ैрдг्рдб, рдИрд░ाрди, рдЪीрди рдХी рдпाрдд्рд░ाрдПं рдХी।
рд╡े 1921 рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдХрд░ рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ी рдмрдиे। рдЬेрд▓ рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХी। рдмрдХ्рддрд░ рдЬिрд▓ा рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХे рдоंрдд्рд░ी рдмрдиे। рдХрдо्рдпुрдиिрд╖्рдЯ рдкाрд░्рдЯी рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдмрдиे। 1938 рд╕े 44 рддрдХ рдХिрд╕ाрди рдордЬрджूрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЖंрджोрд▓рди, рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣, рднूрдЦ рд╣рдб़рддाрд▓ рдЖрджि рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा।
рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдмрд╣ुрднाрд╖ीрд╡िрдж рдФрд░ рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рдеे। рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдкाрд▓ी, рдк्рд░ाрдХृрдд, рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢, рддिрдм्рдмрддी, рдЪीрдиी, рдЬрдкाрдиी, рд╕िंрд╣рд▓ी, рд░ूрд╕ी, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी, рд╣िрди्рджी рдЖрджि рд╡िрд╡िрдз рднाрд╖ाрдУं рдкрд░ рдЗрди्рд╣ें рдЕрдж्рднुрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा । рдЗрддिрд╣ाрд╕, рднूрдЧोрд▓, рджрд░्рд╢рди, рд░ाрдЬрдиीрддि, рд╕рдоाрдЬ рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдзрд░्рдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЖрджि рд╡िрд╡िрдз рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ 150 рд╕े рдЕрдзिрдХ рдкांрдбिрдд्рдп рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рдХे рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢्рд░ीрд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рдЕрдкूрд░्рд╡ рдоेрдзा рдХा рднी рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा рд╣ै।
"рд╕िंрд╣рд╕ेрдиाрдкрддि" "рдФрд░ рдЬрдп рдпौрдзेрдп" (рдЙрдкрди्рдпाрд╕) "рд╡ोрд▓्рдЧा рд╕े рдЧंрдЧा" (рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣) рдШुрдордХ्рдХрдб рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рддрдеा "рдПрд╢िрдпा рдХे рджुрд░्рдЧрдо рднूрдЦंрдбों" (рдпाрдд्рд░ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп) рдкाँрдЪ рднाрдЧों рдоें рдиिрдмंрдз "рдоेрд░ी рдЬीрд╡рди рдпाрдд्рд░ा" (рдЖрдд्рдордХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп) "рджрд░्рд╢рди-рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди " (рдзрд░्рдо рддрдеा рджрд░्рд╢рди) 'рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдЗрддिрд╣ाрд╕" (рдЗрддिрд╣ाрд╕), рддिрдм्рдмрддी рд╡्рдпाрдХрд░рдг (рд╡्рдпाрдХрд░рдг) рдЖрджि рд░ाрд╣ुрд▓ рдХी рдХрддिрдкрдп рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХृрддिрдпां рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд▓ुрдк्рддрдк्рд░ाрдп рдиिрдзि рдХा рдЙрдж्рдзाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЬрдирддाрдХा рд░ाрдЬ्рдп рдоेрд╣рдирддрдХрд╢ рдордЬрджूрд░ рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рдпрд╣ рд╕рдм рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУंрдХे рдЖрдзाрд░ рдмрдиे рд╣ैं । рд▓ेрдЦ, рдиिрдмंрдзों рддрдеा рд╡рдХ्рддाрдУंрдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдз्рдпрдпрди, рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬीрд╡рди рдЕрдиुрднрд╡ рдеा। рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдЫूрддे рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рднрд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ рдЙрдж्рдШाрдЯрди, рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рдХो рдк्рд░рдоुрдЦрддा рджी рд╣ै।
рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХा рдШुрдордХ्рдХрдбी (рдпाрдд्рд░ा) рджрд░्рд╢рди :
1) рдШुрдордХ्рдХрдбी рдЬीрд╡рди рдХा рд╕ाрд░ рд╣ै - рдЙрд╕рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рджोрдиों рд╣ैं। рдордиुрд╖्рдп рдЕрдерд╡ा рдордиुрд╖्рдп рдХी рдкीрдв़िрдпों 'рдпाрдд्рд░ा' рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрдиुрднрд╡ рд╕ंрдЪिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рд░ाрд╣ुрд▓ рдХे рдпाрдд्рд░ाрдиुрд╕ाрд░ рдФрд░ рдпाрдд्рд░ाрдиुрднрд╡ рдиे рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ 'рдпाрдд्рд░ा рджрд░्рд╢рди' рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдеा рдХि рдПрдХ рд╣ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕्рдеिрд░ рд╣ोрдиे рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕ीрдоिрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдн्рд░рдордг рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрд╕े рд╡िрд╢рдж рдЬрдЧрдд рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓рддा рд╣ै। рддрдеा рдЙрд╕рдоें 'рд╡рд╕ुрджेрд╡ рдХुрдЯुрдо्рдмрдХрдо्' рдХी рднाрд╡рдиा рдЬाрдЧृрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
2) рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХी рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдпрджि рдХोрдИ рд╕рдиाрддрди рдзрд░्рдо рд╣ै рддो рд╡рд╣ 'рдШुрдордХ्рдХрдбी' рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ी рдШुрдордХ्рдХрдбी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдЖрджрдоी рдирд░-рдиाрд░ी рдпрджि рдХिрд╕ी рдирджी рдпा рддाрд▓ाрдм рдХे рдХिрдиाрд░े рдПрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкрдб़े рд░рд╣рддे, рддो рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдЖрдЬ рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХрднी рджेрдЦрдиे рдоें рди рдЖрддी। рдмрдб़े-рдмрдб़े рдорддों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рдеे। рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп, рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз, рдорд╣ाрд╡ीрд░, рдЧुрд░ु рдиाрдирдХ, рд╕्рд╡ाрдоी рджрдпाрдирди्рдж, рдк्рд░рднु рдИрд╕ा рдФрд░ рдоुрд╣рдо्рдордж рдорд╣ाрди рдШुрдордХ्рдХрдб 'рдШुрдордХ्рдХрдбी' рдиे рдЙрди्рд╣ें рдорд╣ाрди рдмрдиाрдпा। рд░ाрд╣ुрд▓ рдиे рд╕्рд╡рдпं рдЕрдиुрднрд╡- рд╕्рдд्рд░ीрдп рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддि рдоूрд▓ рдЗрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдк्рд░ेрдо 'рдШुрдордХ्рдХрдбी' рдХो рдЬीрд╡рди рдкрд░्рдпाрдк्рдд рддрдХ рдкрд░рдо рдзрд░्рдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा। рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХा рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдеे।
рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдиे рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдХे рд╕рдорди्рд╡рдпрд╡ाрджी рддрдеा рд╡ृрдж्рдз рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рджрд░्рд╢рди рдХी рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕्рдеाрдкрдиा рдПрд╡ं рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рддुрд▓рдиा рдкрд░ рдз्рдпाрди рдЕрдзिрдХ рдирд╣ीं рджिрдпा рд╣ै। рдмौрдж्рдзрдордд рдХी 'рдмрд╣ुрдЬрди рд╣िрддाрдп рдмрд╣ुрдЬрди рд╕ुрдЦाрдп'" рднाрд╡рдиा рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрдХ्рд╖ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡рди рдкрдж्рдзрддि рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдоें рдЪाрд░्рд╡ाрдХ рджрд░्рд╢рди рдХो рднी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ - рдкुрдирд░्рд╡्рдпрдЦ्рдпा рдХी рд╣ै। рдЪाрд░्рд╡ाрдХ рдИрд╢्рд╡рд░, рдкрд░рд▓ोрдХ рдЕрдЬрд░-рдЕрдорд░ рдХे рджрд░्рд╢рди рдХो рдиिрд░ोрдз рдХрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬीрд╡рди рд╣ी рдоें рд╕ुрдЦ рд╢ांрддि рд▓ाрдн рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдХो рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡े рд╕ाрдо्рдпрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ рдзाрд░ा рдХे рдк्рд░рдмрд▓ рд╕рдорд░्рдердХ рдеे।
- рдЬी. рдЖрд░. рдирд░рд╕िрдо्рд╣рд░ाрд╡
рдпे рднी рдкрдв़ें; рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ : рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी