рд╣िрди्рджी рдХे рд╕ाрдоंрддी рдЪेрддрдиा рдкрд░рдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕

Dr. Mulla Adam Ali
0

Hindi novels based on feudal consciousness

Hindi novels based on feudal consciousness

рд╣िрди्рджी рдХे рд╕ाрдоंрддी рдЪेрддрдиा рдкрд░рдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕

рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕ाрдоंрддी рдЪेрддрдиा рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдоुрдЦ рд░рдЪрдиाрдПँ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै। рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рдХा 'рдХрдирдХ рдХुрд╕ुрдо рд╡ рдорд╕्рддाрдиी рдЕрдоृрддрд▓ाрд▓ рдиाрдЧрд░ рдХा рд╢рддрд░ंрдЬ рдХे рдоोрд╣рд░े' рд╡ृंрджाрд╡рдирд▓ाрд▓ рд╡рд░्рдоा рдХा 'рдЧрдв़ рдХुрдг्рдбाрд░ рдХрдЪрдиाрд░ рддрдеा рдоुрд╕ाрд╣िрдп рдЬू' рдЖрдЪाрд░्рдп рдЪрддुрд░рд╕ेрди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХा 'рд╕ोрдиा рдФрд░ рдЦूрди' рддрдеा 'рдЧोрд▓ी' рдбॉ. рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ 'рдЪीрд╡рд░' рддрдеा 'рдХрдм рддрдХ рдкुрдХाрд░ूँ' рдЖрджि рдРрд╕े рд╣ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЙрдХ्рдд рд╕рднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рд╕ाрдоांрддी рдХрдеाрдирдХ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ैं। рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдХे 'рдмрд▓рдЪрдирдоा' рдПрд╡ं 'рд░рддिрдиाрде рдХी рдЪाрдЪी' рдоें рднी рд╕ाрдоंрддी рдЪेрддрдиा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдбॉ. рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХे 'рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ' рдПрд╡ं 'рдкрд░рддी рдкрд░िрдХрдеा' рдоें рднी рд╕ाрдоंрддी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХिрд╕ी рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдШрдЯрдиा рдХ्рд░рдо рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдЕрдкिрддु рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЧрд░्рдн рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХрд╣ीं рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рддो рдХрд╣ीं рдпрд╣ рд╡िрдЬрдп рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдеा। рдХिंрддु рдпрджि рд╣рдо рдк्рд░рдоुрдЦ рджेрд╢ों рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рджृрд╖्рдЯि рдиिрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ें рддो рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдХि рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдЬो рдХिрд╕ी рджेрд╢ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рд╣ैं рд╡े рдЙрд╕ рджेрд╢ рд╡िрд╢ेрд╖ рддрдХ рд╣ी рдкрд░िрд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╡िрд╢्рд╡рдЬрдиीрдп рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЧрдпीं।

рдпрдж्рдпрдкि рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдоूрд▓рддः рдПрдХ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी рдЬो рднूрдоि рдЕрдиुрджाрдиों рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдХिंрддु рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХाрд▓ рдоें рдЗрд╕рдХा рдЗрддрдиा рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा рдХि рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ा рдЕрдкिрддु рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рд╕ाрде рдЕрд░्рде рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рднी рд╕ाрдоंрддी рдвाँрдЪे рдоें рдврд▓рдиे рд▓рдЧी। 

рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╢ोрд╖рдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी। рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рдЙрджрдп рдоूрд▓рддः рдзाрд░्рдоिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджिрдП рдЧрдП рднूрдоि рдЕрдиुрджाрдиों рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рдеा। рдЕрддः рд╡े рдзрд░्рдо рдЧुрд░ु рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ंрдкрдд्рддि рдПрд╡ं рд╕рдд्рддा рдХे рдордж рдоें рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рд╡ाрд░्рдердкрд░рдХ рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдПँ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдлрд▓рддः рдзрд░्рдо рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдХрд▓ंрдХ рд▓рдЧाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЕрдиेрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХुрд░ूрддिрдпों рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ। рд╕рддी рдк्рд░рдеा, рдмाрд▓-рд╡िрд╡ाрд╣ рдРрд╕ी рд╣ी рдк्рд░рдеाрдПँ рдеीं рдЬिрди्рд╣ें рдзрд░्рдо рдХे рд╕ाрде рдЬोрдб़ рджिрдпा рдЧрдпा। рд░ाрдЬा рдЬिрд╕ рдзрд░्рдо рдХा рдЕрдиुрдпाрдпी рд╣ोрддा рдеा рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рдзрд░्рдоों рдкрд░ рд╣ाрд╡ी рд╣ो рдЬाрддा рдеा। рдлрд▓рддः рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрджिрддा рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧा।

рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рдХाрд▓ рдоें рд╕ाрдоंрддी рдЪेрддрдиा рдоूрд▓рддः рд╡िрдирд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдЕрдиेрдХ рдаोрд╕ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХрджрдо рдЙрдаाрдпे рдЧрдпे। рдЬрдоींрджाрд░ी рдк्рд░рдеा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрд╣ाँ рдХाрдиूрди рдмрдиाрдпे рдЧрдпे рд╡рд╣ाँ рднूрдоि рд╕ुрдзाрд░ рдХाрдиूрди рднी рдмрдиाрдпे рдЧрдпे। рдХिंрддु рддीрд╕рд░ी рд╢рддी рдоें рдЕंрдХुрд░िрдд рдЪेрддрдиा рдХे рдз्рд╡ंрд╕ाрд╡рд╢ेрд╖ों рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдирд╡рд░рдд рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдк्рд░рдпрдд्рдиोрдкрд░рд░ांрдд рднी рдХ्рдпा рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╕ाрдоंрддी рдЪेрддрдиा рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпी? рдЖрдЬ рднी рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЕрдкрдиा рд░ूрдв़ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рд╕рд░्рд╡рдеा рдирд╡ीрди рдкрд░िрдк्рд░ेрдЦ्рдп рдоें рдЖрдЬ рднी рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдХो рдЖрдХ्рд░ांрдд рдХिрдпे рд╣ुрдП рд╣ै। рдЬрдоींрджाрд░ी рдЦрдд्рдо рд╣ुрдИ рдиेрддाрдЧिрд░ि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдИ, рдиेрддा рдмрддाрддे рдиोрдЯ, рд▓ेрддे рд╡ोрдЯ рдХुрд░्рд╕ी рдоिрд▓рддे рд╣ी рдкीрдв़ी рдкीрдв़ी рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪे рдкूँрдЬी рдпрд╣ी рд╡िрдЪрд░рддे рд╣ैं।

рдЧрд░ीрдм рджेрд╢ рдоें рдкाрд╡рд░ рдФрд░ рд░ुрдкрдпे рдкैрд╕े рдХी рдкूрдЬा рдиिрдХृрд╖्рдЯ рдирд╡ рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣ी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдвाँрдЪे рдоें рдкूँрдЬी рдХी рддрд░рд╣ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рд╕рдд्рддा рднी рдХрдо рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕рдд्рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рджिрдЦाрдИ рджेрддा। рд╕рдд्рддा рдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕рджैрд╡ рд╢ोрд╖рдг рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। рд╕рдд्рддा рдЪाрд╣े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╣ो, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╣ो рдпा рдзाрд░्рдоिрдХ। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдпे рдирд╡ рд╕ाрдоंрдд рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рдг рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдЫाрдпे рд╣ुрдП рд╣ैं। рдн्рд░рд╖्рдЯ рдиेрддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрдирддा рдХा рдХрдо рд╢ोрд╖рдг рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рд╡े рдЖрдЬ рднी рдирдпे-рдирдпे рдзрд░्рдоाрдбंрдмрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ोрд╖рдг рдоें рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдкूँрдЬीрдкрддिрдпों рдиे рддो рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЕрд░्рдерддंрдд्рд░ рдХो рдЕрдкрдиे рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рдХрд░рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдкрдиी рдкूрд░्рдг рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा рд╣ै। рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рдХाрд▓ा рдмाрдЬाрд░ी, рддрд╕्рдХрд░ी, рдоिрд▓ाрд╡рдЯ, рд░िрд╢्рд╡рддрдЦोрд░ी, рджрд╣ेрдЬ, рдЕрдирдоेрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣, рдордЬ़рджूрд░ों рдПрд╡ं рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдкीрдЫे рдзрдирд▓ोрд▓ुрдкрддा рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै।

рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рдеा рдиे рдоाрдирд╡ рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рдЙрд╕े рдоूрдХ рдкрд╢ु рдмрдиा рджिрдпा। рд╢्рд░ी рдХे.рдПрд╕. рдЕрд╢рд░рдл рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- "рдПрдХ рд╕्рд╡ाрдоी рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ुрд▓्рддाрди рдХा рдЙрди рдкрд░ рдкूрд░ा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬाрди рд╕े рдоाрд░ рд╕рдХрддा рдеा рдпा рдЕрди्рдп рддрд░ीрдХे рд╕े рдЙрдирд╕े рдоुрдХ्рддि рдкा рд╕рдХрддा।"¹

'рдЬрдиाрдиी рдб्рдпोрдв़ी' рдоें рдЕрднिрд╢рдк्рдд рджाрд╕ рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдиेрдХ рдШृрдгिрдд рдЪिрдд्рд░ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рднूрд▓ों рдкрд░ рдЬिрди्рд╣ें рджाрд░ुрдг рджंрдб рджिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдоेрдирдХी рднी рдПрдХ рд╢ोрд╖िрдд рджाрд╕ी рд╣ै। "рд╣ंрдЯрд░ों рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдХे рдмाрд▓ рдХाрдЯ рджिрдпे рдЧрдпे, рдлिрд░ рдХाрд▓ा рдоुँрд╣ рдХрд░рдХे рдЙрд╕े рд╕ाрд░े рджिрди рдЬрдиाрдиी рдб्рдпोрдв़ी рдоें рдЪрдХ्рдХрд░ рдХाрдЯрдиे рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рджे рджी рдЧрдИ।"²

рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдоें рджाрд╕ी рдЬीрд╡рди рд╕рдмрд╕े рдЧрд░्рд╣िрдд рдЬीрд╡рди рдеा। рдЗрди рдкрд░ рдиिрдд рдирдпे рдЕрдоाрдиुрд╖िрдХ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХिрдпे рдЬाрддे рдеे। 'рджीрдпा рдЬрд▓ाःрджीрдпा рдмुрдЭा' рдоें рдЬрдм рдаाрдХुрд░ рдЬрд╕рд╡ंрддрд╕िंрд╣ рдХो рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рджाрд╕ рдирдд्рдеू рдмाрд▓ी рд╕े рдк्рд░ेрдо-рднрд░ी рдмाрддें рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा рддो рдаाрдХुрд░ рдЙрд╕े рдЬрдоीрди рдкрд░ рдкрдЯрдХ рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдкрд╢ुрд╡рдд рдоाрд░рддा рд╣ै।"³

рджрдЬेрд╣ рдк्рд░рдеा рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдХा рдПрдХ рдЕंрдЧ рдмрди рдЧрдИ। 'рдЦूрди рдХा рдЯीрдХा' рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд░ाрдЬा рдоाрд▓рджेрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी рдХрди्рдпा рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рджिрдпे рдЧрдпे рджрд╣ेрдЬ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै-"рд╣рдо्рдоीрд░ рдХो рдк्рд░рдеा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд░ाрдЬा рдоाрд▓рджेрд╡ рдиे рдЖрда рдЬिрд▓े рдордЧрд░ा, рд╕ेрд░ाрдирд▓ा, рдЧिрд░рд╡ा, рдЧोрдб़рд╡ाрдб़, рдмाрд░ाрда, рд╢्рдпाрд▓ рдкрдЯ्рдЯी, рдоेрд░рд╡ाрдб़ा рдФрд░ рдШाрдЯे рдХा рдЬोрдЦрд▓ा рджрд╣ेрдЬ рдоें рджिрдП। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рд╣рдо्рдоीрд░ рдиे рдиिःрд╕ंрдХोрдЪ рд╣ोрдХрд░ рджрд╣ेрдЬ рдоें рдХाрдорджाрд░ рдоोрдЬीрд░рд░ाрдо рдХो рдоांрдЧ рд▓िрдпा।'⁴ 'рджीрдпा рдЬрд▓ाःрджीрдпा рдмुрдЭा' рдХी "рдмाрд▓ी рднी рдаाрдХुрд░ рдХे рджрд╣ेрдЬ рдоें рдЖрдпी рдПрдХ рдЧोрд▓ी рдеी।"⁵ рдЙрдд्рддрд░ोрдд्рддрд░ рдХाрд▓ рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдеा рдиे рдЗрддрдиा рдЙрдЧ्рд░ рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХिрдпा рдХि рджрд╣ेрдЬ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЕрдиेрдХ рдХрди्рдпाрдУं рдХा рдЬीрд╡рди рдЕрднिрд╢рдк्рдд рд╣ो рдЙрдаा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЖрдЬीрд╡рди рдХौрдоाрд░्рдп рдзाрд░рдг рдХрд░рдиा рдкрдб़ा।

рджрд╣ेрдЬ рдк्рд░рдеा рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ी рдЕрдирдоेрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣ рдФрд░ рд╡ैрд╢्рдпा рд╡ृрдд्рддि рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рд╣िंрджू рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХрди्рдпा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдзाрд░्рдоिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдоाрддा- рдкिрддा рдЕрдкрдиी рдХрди्рдпा рдХो рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣िрдд рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡рд░ рдХी рдЦोрдЬ рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдХाрд▓ांрддрд░ рдоें рд╡рд░ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡ैрднрд╡ рдПрд╡ं рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрдЦा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдеा рдФрд░ рднी рд╡िрдХृрдд рд╣ो рдЧрдпी। рд░ाрдЬрдкूрдд рдЕрдкрдиी рдХрди्рдпाрдУं рдХो рдХिрд╕ी рд╕ाрдоंрдд рдпा рд░ाрдЬा рдХो рджेрдиा рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдкрд╕ंрдж рдХрд░рддे рдеे, рдЪाрд╣े рд░ाрдЬा рдЕрдкंрдЧ рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ो। рдХिрд╕ी рд░ाрдЬा рд╕े рдЕрдкрдиी рдХрди्рдпा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░ाрдиे рдоें рд╣ी рд╡े рдЕрдкрдиे рдХुрд▓ рдХी рд╢ाрди рд╕рдордЭрддे рдеे рдЪाрд╣े рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХрди्рдпा рдХा рдЬीрд╡рди рдирд╖्рдЯ рдХ्рдпों рди рд╣ो рдЬाрдП। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि 'рдардХुрд░ाрдиी' рдоें рдаाрдХुрд░ рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдкंрдЧ рдЕрдиुрдкрд╕िंрд╣ рд╕े рдХрд░рдХे рднी рдЕрдкрдиे рдХो рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рд╕рдордЭрддा рд╣ै। 'рд░ाрдгी рдорд╣ाрд░ाрдгी' рдоें рднी рдЗрд╕ी рдХुрд▓ рдкрдж рдФрд░ рдоाрди рдорд░्рдпाрджा рдХो рджेрдЦрдХрд░ рддेрдИрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдп рдЧुрд▓ाрдм рдХुंрд╡рд░ рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдЪंрджрдирдЧрдв़ рдХे рддेрд░рд╣ рд╡рд░्рд╖ीрдп рдХрди्рдпा рд╕े рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"⁶ рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдирдоेрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рдиे рдХिрддрдиी рд╣ी рдХрди्рдпाрдУं рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рд╡िрд╖ाрдХ्рдд рдмрдиा рджिрдпा।

рд╡ैрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдХे рдоूрд▓ рдоें рдЕрдирдоेрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣, рдкुрд░ुрд╖ рдХी рдХाрдорд▓ोрд▓ुрдкрддा, рджрд▓ाрд▓ों рдПрд╡ं рдХुрдЯрдиिрдпों рдХा рдХुрдЪрдХ्рд░ рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╡िрд╡рд╢рддा рдЖрджि рдХाрд░рдг рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдХрд╣ीं рдзाрд░्рдоिрдХ рдХाрд░्рдпों рдоें рд╡िрд▓ाрд╕िрддा рдФрд░ рдХाрдоुрдХрддा рдХे рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рдеा рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। 'рдардХुрд░ाрдгी' рдоें рдмрд╕ंрддोрдд्рд╕рд╡ рдХे рдЙрдкрд▓рдХ्рд╖्рдп рдоें рдПрдХ рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЙрд╕рдоें рд╢рд╣рд░ рдХी рдЕрдд्рдпंрдд рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рддीрди рдкाрддुрд░ों рдЕрдЦ्рддрд░рдЬाрди рдШूрдб़ीрд╡ाрдИ рдФрд░ рдХाрд╢ीрдмाрдИ рдХो рдмुрд▓ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"⁷

рд╕ाрдоंрдд рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдордиोрд░ंрдЬрди рдХे рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рддрд░ीрдХे рдЕрдкрдиाрддे рдеे। 'рдЦूрди рдХा рдЯीрдХा' рдоें рд╡िрдЬрдпोрдд्рд╕рд╡ рдоें рд╣ाрдеिрдпों рдХी рд▓рдб़ाрдИ рд╕ाрдоंрддी рдордиोрд░ंрдЬрди рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै। рд╕ाрдоंрдд рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी рдиिрд░ंрдХुрд╢ рдХाрдо рд╡ाрд╕рдиा рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рд░рдгिрд╡ाрд╕ों рдоें рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд░рдЦрддे рдеे рдЬिрдирдХी рдЕрдиेрдХ рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рд╣ोрддी рдеीं। рдЙрдирдоें рд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं- 'рдЬрдиाрдиी рдб्рдпोрдвी' рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдкрдЯрд░ाрдиी рддрдеा рд░ाрдиिрдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкрд░рджाрдпрддрдиों, рдкाрд╕рд╡ाрдиें, рдорд░рдЬीрджाрдиें, рдкाрддुрд░ें, рдШाрдШрдЯ рд╡ाрд▓िрдпाँ рдЧोрд▓िрдпाँ рдФрд░ рдбाрд╡рдб़िрдпाँ рдЗрдд्рдпाрджि рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рд╣ोрддी рдеी। рдкрд░рджाрдпрддрдиें рд╡े рдХрд╣рд▓ाрддी рдеीं рдЬिрди्рд╣ें рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдиे рдорд╣рд▓ рдоें рдкрд░рджे рдоें рд░рд╣рдиे рдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рдмрдЦ्рд╢ рджी рдеी। рдЗрдирдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рдПрдХ рддाрдЬीрдоी рд╕рд░рджाрд░ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддी рдеी। рдЙрдирдХा рдкुрдд्рд░ рднी рдкाँрд╡ рдоें рд╕ोрдиा рдкрд╣िрдирдиे рдХा рд╣рдХ рд░рдЦрддे рдеे рдФрд░ рдЗрдирдХी рд╕ंрддाрди 'рд▓ाрд▓рдЬी' рдХрд╣рд▓ाрддी рдеी। рдкाрд╕рд╡ाрдиे рд░ाрдиिрдпाँ рддрдеा рд░ाрдЬा рдХी рдХृрдкाрдкाрдд्рд░ рд╣ोрддी рдеीं рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рднी рдкाрд╡ों рдоें рд╕ोрдиा рдкрд╣рдирдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा। рдорд░рдЬीрджाрдиें рдкाрд╕рд╡ाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХी рд╣ी рдеीं। рдШाрдШрд░рд╡ाрд▓िрдпाँ рд╕िрд░्рдл рдиौрдХрд░ाрдиिрдпाँ рдеीं рддрдеा рдбाрд╡рдб़िрдпाँ рджрд╣ेрдЬ рдоें рдЖрдпी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд╣ोрддी рдеीं। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкाрддुрд░ें, рдирд░्рддрдХिрдпाँ рдФрд░ рдЧाрдпिрдХाрдПँ рд╣ोрддी рдеीं।"⁸ рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдХो рдЙрдХ्рдд рд╕рднी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рднोрдЧрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा।

рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХुрдЪрдХ्рд░ों рдПрд╡ं рд╖рдбрдпंрдд्рд░ों рдХी рдпोрдЬрдиा рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдеी। рд╕ाрдоंрдд рдЕрд╣рд░्рдиिрд╢ рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рдХी рдпोрдЬрдиा рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд░рд╣рддे рдеे। рдлрд▓рддः рдЙрдирдХी рдордиोрд╡ृрдд्рддि рд╣ी рд╖рдб्рдпंрдд्рд░рдХाрд░ी рдмрди рдЧрдИ рдеी। рд░ाрдЬрдорд╣рд▓ рд╖рдбрдпंрдд्рд░ों рдХे рдЕрдб्рдбे рдмрди рдЧрдпे рдеे рдЬिрд╕рдоें рд╕ाрдоंрддी рдиाрд░िрдпाँ рднी рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ोрдХрд░ рднाрдЧ рд▓ेрддी рдеीं।

рд╕ाрдоंрддी рдЪेрддрдиा рдкрд░рдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдпे рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдиिрд░ूрдкिрдд рд╣ुрдпे рд╣ैं। рд╕ाрдоंрддी рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЫрд▓, рдХрдкрдЯ, рд╕рдд्рддा рд╣рдеिрдпाрдиा, рд╢ौрд░्рдп рдФрд░ рдЪाрддुрд░्рдп рдХा рд╕ूрдЪрдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। 'рдЦрдо्рдоा рдЕрди्рдирджाрддा' рдоें рдЗрд╕ी рд╕рдд्рддा рд▓ोрд▓ुрдкрддा рдХे рдХाрд░рдг рдоाрдирд╕िंрд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХो рд╡िрд╖ рджिрд▓рд╡ा рдХрд░ рд╣рдд्рдпा рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдЖрд╕ीрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।"⁹

 рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рд╕рдд्рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд╣ेрддु рд╣ी рд╕ाрдоंрдд, рдЧрд░्рд╣िрдд рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдоें рднी рдирд╣ीं рд╣िрдЪрдХрддे рдеे। рдк्рд░рддिрд╢ोрдз рдХी рднाрд╡рдиा рдХे рдХाрд░рдг рднी рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╖рдбрдпंрдд्рд░ों рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рдеी। рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рднी рд╢ोрд╖рдг рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рд╢ोрд╖рдг рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрджрд░्рдн рдмрджрд▓ рдЧрдпे рд╣ैं। рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЕрдкрдиा рд░ूрдк рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рд╕рд░्рд╡рдеा рдирд╡ीрди рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХो рдЖрдХ्рд░ांрдд рдХिрдпे рд╣ुрдП рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн :

1. рдХे.рдПрдо. рдЕрд╢рд░рдл, рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХा рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдЙрдирдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ- рдкृ. 60

2. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рдЬрдиाрдиी рдб्рдпोрдв़ी- рдкृ. 32

3. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рджीрдпा рдЬрд▓ा : рджीрдпा рдмुрдЭा - рдкृ. 44

4. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рдЦूрди рдХा рдЯीрдХा- рдкृ. 119

5. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рджीрдпा рдЬрд▓ा : рджीрдпा рдмुрдЭा - рдкृ. 31

6. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рд░ाрдгी рдорд╣ाрд░ाрдгी- рдкृ. 56

7. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рдардХुрд░ाрдгी - рдкृ. 9

8. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рдЬрдиाрдиी рдб्рдпोрдв़ी- рдкृ. 112

9. рдпाрджрд╡ेंрдж्рд░ рд╢рд░्рдоा 'рдЪंрдж्рд░', рдЦрдо्рдоा рдЕрди्рдирджाрддा- рдкृ. 114

- рдбॉ. рд╡ि. рдЧोрд╡िंрдж

рдпे рднी рдкрдв़ें; рдЙрджрдп рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рде

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें

0 рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें (0)
To Top