рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╣िрди्рджी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдбॉ. рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢ рдЬी рдХा рдЖрд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै। Children's Literature: Hindi Reference, Hindi।Bal Sahitya.
Hindi Bal Sahitya
Children's Literature in Hindi
рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп: рд╣िंрджी рдХा рд╕ंрджрд░्рдн
- рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢
рдХिрд╕ी рдХे рд▓िрдП рднी рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдХрдаिрди рд╣ै рдХि рд▓ोрдХрдЧीрдд рдФрд░ рдоौрдЦिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा, рдЬो рд╕рднी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрдж्рдЧрдо рд╕्рд░ोрдд рдоाрдиे рдЧрдП рд╣ैं , рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдХौрди рдеे рдФрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╡े рдХрдм рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै рдХि рднाрд╖ा рдХोрдИ рднी рд╣ो, рд╣рд░ рднाрд╖ा рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ рдЖрдо рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХो рд╕ांрдЭा рдХрд░рддा рд╣ै । рд╢ोрдзрдХрд░्рддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╣рд░ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ा рдоें рд╕рдоाрди рддрд░рд╣ рдХी рдХрд╡िрддाрдПं, рдЧीрдд, рдХрд╣ाрдиिрдпां рдЖрджि рдХाрдлी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рднाрд░рдд рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдоाрдорд▓ों рдоें рд╡िрд╡िрдзрддा рдХा рджेрд╢ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЬреЬें рд╕рдоाрди рд╣ैं।
рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдХрд╣ा рдЬाрдП рддो рд╣िрди्рджी рдХा рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ोрд░ी,, рдкाрд▓рдиा рдЧीрддो, рдк्рд░рднाрддी, рджोрд╣ा, рдЧреЫрд▓, рдкрд╣ेрд▓ी, рдХрд╡िрддा, рдХрд╣ाрдиी, рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рд╕ंрд╕्рдорд░рдг, рдЬीрд╡рдиी, рдиाрдЯрдХ рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдФрд░ рд╡िрдзाрдУं рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ै । рдЖрдЬ рдХा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддो рдХिрддрдиे рд╣ी рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпोрдЧों рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ै ।рд╣िрди्рджी рдХे рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рднी рдХрд╡िрддा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрд╕рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдПрдХ рд╕рдордп рдоें рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдФрд░ рдиंрджрди рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рд╕्рд╡реж рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рднाрд░рддी рдиे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХो рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा ’рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдпुрдЧ’ рдХрд╣ा рдеा рдЬिрд╕े рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рднी рдХिрдпा рдЧрдпा। рддो рднी рд╕рдЪ рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджी рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕рд╣ी рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕рд╣ी рд░ेрдЦांрдХрди рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै। рдЬाрдирдХाрд░िрдпां рд╣ैं, рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рд╢ोрдз-рдХाрд░्рдп рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЕрдкрдиे рд╕рд╣ी рдЕрд░्рдеों рдоें. рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рдПрд╡ं рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдм рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдХрд░рдиा рдмाрдХी рд╣ै। рдлिрд▓рд╣ाрд▓, рдХिрд╕ी рд╕ुрджृреЭ-рд╕ुрдЪिрди्рддिрдд рд╕ौрди्рджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдФрд░ рд╕рдо्рдпрдХ рдпा рд╕ंрддुрд▓िрдд рджृрд╖्рдЯि рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЖрдЬ рдХी рддрдеाрдХрдеिрдд рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдк्рд░ाрдп: рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдХी рдкрд╕рди्рдж рдпा рдиाрдкрд╕рди्рдж рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдЯिрдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╣ाँ, рдЖрдЬ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдУрд░ рд▓ोрдЧों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдз्рдпाрди рдЬрд░ूрд░ рдЬा рд░рд╣ाрд╣ै рдмрд╡рдЬूрдж рдЕрдиेрдХ рдЪुрдиौрддिрдпों рдХे। рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рд╣िंрджी рдХा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдм рдЪрд░्рдЪा рдХे рдпोрдЧ्рдп рдоाрди рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡िрджेрд╢ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХी рдкрд╣рд▓ рдкрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдмाрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдЖрдпोрдЧ, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рд╣िंрджी рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рд╡ृрддिрдкрд░рдХ (рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдоूрд▓рдХ) рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрд╡ाрдиे, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрд╡ं рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдЧोрд╖्рдаी рдЖрдпोрдЬिрдд рдХрд░ाрдиे, рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╣рд░ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд╕्рдеाрди рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ाрдиे рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдЖрдХрд▓рди рдХрд░ाрдиे рдХे рдХाрдоों рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ै। рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी рдХे рдЧрдарди рдХी рднी рд╕ुрдЦрдж рд╕ूрдЪрдиा рд╣ै। рдЖрдЬ рд╣िंрджी рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкुрд╕्рддрдХें рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╣рд░ рд╡рд░्рд╖ рдЫрдк рд░рд╣ी рд╣ैं। рдПрдирдмीрдЯी, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡िрднाрдЧ, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рд╕рд╣िрдд рдХिрддрдиे рд╣ी рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдЗрд╕ рдХाрдо рдХो рдиिрд░ंрддрд░ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рднी рднрд░рдкूрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ рджे рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЕрднी рдмрд╣ुрдд рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдЖрдЧे рдЬाрдиा рд╣ै।
рд╣िрди्рджी рд╕рд╣िрдд рднाрд░рддीрдп рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдмाрдд рдЬрдм рднी рд╢ुрд░ू рд╣ोрддी рд╣ै, рд╣рдо рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдкाрд▓ी рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦे рд╣рдоाрд░े рдорд╣ाрди рд╡िрд╢्рд╡ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХ्рд▓ाрд╕िрдХ्рд╕ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рдк्рд░рдХрдЯ рдХिрдП рдмिрдиा рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддे। рдпे рд╕рднी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕्рд░ोрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं । рдпे рдХ्рд▓ाрд╕िрдХ्рд╕ рд╣ैं- ‘рдкंрдЪрддंрдд्рд░’, 'рд╣िрддोрдкрджेрд╢'( рдкंрдЪрддंрдд्рд░ рд╕े рдеोреЬे рд╣ेрд░рдлेрд░ рдХे рд╕ाрде рдиाрд░ाрдпрдг рдкंрдбिрдд рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд), ‘рдХрдеाрд╕рд░िрдд्рд╕ाрдЧрд░ ‘ ( рдХрд╢्рдоीрд░ рдиिрд╡ाрд╕ी рд╕ोрдорджेрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд) рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рд╣ैं рдФрд░ ‘рдЬाрддрдХ’ (рдмोрдзिрд╕рдд्рд╡ рдХे рдкिрдЫрд▓े рдЬрди्рдоों рдХे рд╡िрд╖рдп рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдХрд╣ाрдиिрдпां ) рдкाрд▓ी рдоें рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдорд╣ाрднाрд░рдд рдФрд░ рд░ाрдоाрдпрдг рдЬैрд╕े рдорд╣ाрди рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпों рдиे рднी рдмाрд▓ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдмреЬे рд╕्рд░ोрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ рд╣ै। ‘рд▓ोрд░ी’ рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕ूрдХрд░рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╢ोрдз рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдХाрд╕рдЧंрдЬ рдХे рдиिрджेрд╢рдХ рдбॉ рдирд░ेрд╢рдЪрди्рдж्рд░ рдмंрд╕рд▓ рдХे рдЗрд╕ рдордд рдкрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै -" рдоाрд░्рдХрдг्рдбेрдп рдкुрд░ाрдг рдоें рд╕ाрдз्рд╡ी рдорджाрд▓рд╕ा рдХे рд╡рдд्рд╕рд▓ рд╣ृрджрдп рд╕े рд╣ृрджрдпोрдж्рджाрдо рдЬो рд▓ोрд░ी рдЧीрдд рдЕрдкрдиे рдмाрд▓рдХ рдХे рд░ंрдЬрди рд╣ेрддु рд╕्рдлुрд░िрдд рд╣ुрдП, рд╡े рд╕ंрднрд╡рдд: рдкрд╣рд▓े рд▓िрдЦिрдд рд▓ोрд░ी рдЧीрдд рд░рд╣े рд╣ोंрдЧे।" (рд▓рд▓्рд▓ा-рд▓рд▓्рд▓ा рд▓ोрд░ी, рдбॉ. рдоाрд▓рддी рд╢рд░्рдоा, рдХ्рд╖िрддिрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди,16 рдХोрд╣िрдиूрд░ рдк्рд▓ाрдЬा рдПрд▓рдлिрди्рд╕्рдЯрди рд░ोрдб, рдЦреЬрдХी, рдкुрдгे-411003, 2016, рдкृ. 5)
рдЬрд░ूрд░ рдкрдв़े; рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ : рдбॉ. рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢
рд╣िрди्рджी рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХो рд▓ेрдХрд░ рдеोреЬा рд╡िрд╡ाрдж рд╣ै । рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдЦोрдЬрддे рдФрд░ рд╕ाрдордиे рд▓ाрддे рд╣ुрдП рд╣िрди्рджी рдХे рд╕ुрдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдФрд░ рдЪिंрддрдХ рдиिрд░ंрдХाрд░рджेрд╡ рд╕ेрд╡рдХ, рд╕्рдиेрд╣ рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдФрд░ рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рднाрд░рддी рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдоेрд╢ рдЪौрд╣ाрди, рдбॉ, рджिрдЧ्рд╡िрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рд╕рд╣ाрдп рдЖрджि рдиे рдЗрд╕ рдУрд░ рдХुрдЫ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै । рдЗрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣िрди्рджी рдХा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп 14 рд╡ीं- 15рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╕े рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै । рдЕрд░्рдеाрдд рдЕрдоीрд░ рдЦुрд╕рд░ो, рд╕ूрд░рджाрд╕, рдЬрдЧрдиिрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рдЖрд▓्рд╣ा рдЦंрдб, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी рдХрд╡ि рдЬрдЯрдорд▓ (1623) рдХी рд░рдЪрдиा ’рдЧोрд░ा рдмाрджрд▓’ рдЖрджि рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдоाрдиी рдЧрдИ рд╣ै । рдЬрд╣ां рддрдХ рдмाрд▓рдХ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рддो ’рдЧोрд░ा рдмाрджрд▓’ рдХो рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕े рдПрдХ рдоुрдХрдо्рдорд▓ рдмाрд▓ рдХाрд╡्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдоिрд╢्рд░ рдмंрдзुрдУं рдиे рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдХा рдк्рд░ाрдзाрди्рдп рдоाрдиा рд╣ै । рдпрджि рдЗрд╕ рд╡िрд╡ाрдж рдоें рди рдЬाрдПं рддो рд╣िрди्рджी рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рдЕрд░्рдеाрдд рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдеोреЬे рдкीрдЫे-рдЖрдЧे рд╕े рддो рдоाрдирдиा рд╣ी рд╣ोрдЧा।
рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд╖ाрдУं рдорд╕рд▓рди рдЕрд╕рдоी рдмंрдЧाрд▓ी, рдорд░ाрдаी, рддрдоिрд▓, рдХрди्рдирдб़, рд╣िрди्рджी, рдорд▓рдпाрд▓рдо, рдЙрдб़िрдпा рдЖрджि рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рдирдЬрд░ рдбाрд▓ें рддो рд╣рдо рдкाрдПंрдЧे рдХि (рдЕрдкрдиे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЕрд░्рдеों рдоें) рдЗрд╕рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн 19 рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЕंрдд рдФрд░ 20 рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рдпрд╣ рдмाрдж рдоें рд╢ुрд░ु рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ рдХी рднाрд╖ा рдордгिрдкुрд░ी рдоें, рдоुрдж्рд░िрдд рд░ूрдк рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЬрд░ूрд░рдд 1940 рдХे рджрд╢рдХ рд╕े 1950 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдеी। 1947 рдХे рдмाрдж рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдиेрдХ рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд╖ाрдУं рдХे рдоाрдорд▓े рдоें, рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХे рдХाрд░рдгों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдкाрда्рдп рдкुрд╕्рддрдХों рдХी рддैрдпाрд░ी рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдеा।
рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдФрд░ рдкрд╣рд▓े рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣िрд╕्рд╕े рдХे рдк्рд░рддि рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рдХे рднाрд░рддीрдп рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдРрд╕ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдкुрд░ाрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рддрд░рд╣ рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╣рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп (classical) рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП।
рдмंрдЧाрд▓ी рдоें, рдЬोрдЧिंрдж्рд░рдиाрде рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा 1891 рдоें рд▓िрдЦिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдкुрд╕्рддрдХ 'рд╣ाँрд╕ी рдФрд░ рдЦेрд▓ा’ (рд╣ँрд╕рдиा рдФрд░ рдЦेрд▓рдиा) рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдХрдХ्рд╖-рдХрдХ्рд╖ा- рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рддोреЬा рдФрд░ рдпрд╣ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдордиोрд░ंрдЬрдирджाрдпрдХ рдмрдиी। рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдХुрдЫ рд╕ीрдЦ рднी рд▓ेрдиा рдПрдХ рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд▓ाрдн рдеा। рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рдиे рдЗрд╕ рдХिрддाрдм рдХे рдмाрд░े рдоें, 1893 рдоें рд╕ाрдзрдиा рдоें рд▓िрдЦा рдеा-" рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЫोрдЯे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд╣ै । рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдРрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХों рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै , рд╣рдоाрд░ी рд╕рднी рдмाрд▓ рдкुрд╕्рддрдХें рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдкреЭाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддी рд╣ै । рдЙрди рдоें рдХोрдорд▓рддा рдпा рд╕ुंрджрд░рддा рдХा рдХोрдИ рдиिрд╢ाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा...।" рдпрд╣ рдЯिрдк्рдкрдгी рднाрд░рддीрдп рд▓ेрдЦрдХों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдирдИ рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рджिрд╢ा рдеा।
рдЬрд░ूрд░ рдкрдв़े; рд╣िрди्рджी рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджрд╢ा рдФрд░ рджिрд╢ा - рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢
рдпрджि рд╣рдо рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рджेрдЦें, рддो рдкाрдПंрдЧे рдХि рд╣рдо рдЗрд╕े рджो рд╡्рдпाрдкрдХ рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд░рдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓ी рд╢्рд░ेрдгी рдХे рддрд╣рдд рд╣рдо рдРрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд░рдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬिрд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдирд╣ीं рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдеा рднрд▓े рд╣ी рдХुрдЫ рд╕ंрдкाрджрди рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХा рдордиोрд░ंрдЬрди рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдЖ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╡рд╣ рдЖрдЬ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рднी рдмрди рдЬाрддा рд╣ै । рджूрд╕рд░ी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд╡рд╣ рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЖрддा рд╣ै рдЬो рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣рдо рджोрдиों рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं । рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЬрд╣ां рдПрдХ рдУрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣िंрджी рдХрдеा рд▓ेрдЦрдХ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХुрдЫ рдРрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं рдЬो рд╣ैं рддो рд╡рдпрд╕्рдХों рдХे рд▓िрдП рд▓ेрдХिрди рдЬिрдирдХा рдЖрдиंрдж рдмрдЪ्рдЪे рднी рдЙрдаा рд╕рдХрддे рд╣ैं , рдпрдж्рдпрдкि рдЙрдирдоें рдХुрдЫ рд╕ंрдкाрджрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी рдЕрди्рдпрдеा рдоेрд░ी рд░ाрдп рдоें рдЙрди्рд╣ें рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП, рд╡рд╣ां рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े "рдХुрдд्рддे рдХी рдХрд╣ाрдиी", рдЬिрд╕े рд╣िрди्рджी рдХा рдкрд╣рд▓ा рдмाрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ "рдЬंрдЧрд▓ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпां" рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдмाрд▓ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдЖрдЬ рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХेрдмाрдж рднी рд╣िंрджी рдХे рдЕрдиेрдХ рдРрд╕े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдмреЬों рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рдЪрддे рд╣ुрдП, рд╕ाрде-рд╕ाрде рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा рд╣ै, рдЬैрд╕े рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рдиाрд╕िрд░ा рд╢рд░्рдоा, рдЪिрдд्рд░ा рдоुрдж्рдЧрд▓ рдЖрджि। рдоैं рдЕрдкрдиा рдиाрдо рднी рдЬोреЬ рд╕рдХрддा рд╣ूँ। рдЖрдЬ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рднी рдХुрдЫ рд╣ैं рдЬो рд╣िंрджी рдоें рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ृрдЬрди рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ैं, рдЬैрд╕े рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рд╣ेрдорд░ाрдЬ рд╕ुंрджрд░, рдХрдорд▓ рд╡рд░्рдоा рдЖрджि।
рдЖрдЬ рднी рдврд░्рд░ेрджाрд░ рдЕрд░्рдеाрдд рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХ рдЖрджि рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрдо рдирд╣ीं рд▓िрдЦा рдЬा рд░рд╣ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╡िрд░ुрджाрд╡рд▓िрдпां рдЧाрдиे рд╡ाрд▓े рднी рдХाрдлी рдоिрд▓ рдЬाрдПंрдЧे рд▓ेрдХिрди рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХे рдоूрд▓ рдоें рддो рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ी рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рднी рджेрдЦा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдХрд▓ рдЕрд░्рдеाрдд рдЖрдЬ рдХे рдкрд╣рд▓े рдХा рд╕ाрд░ा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкुрд░ाрдиाрдкрди рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ै , рдЕрдд: рдд्рдпाрдЬ्рдп рд╣ै। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддाрдкूрд░्рд╡ рдХे рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी (рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рдХाрдлी рдХрдо рд╣ो) рдмрд╣ुрдд рдЙрд╕्рддाрджाрдиा рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЬो рди рдХेрд╡рд▓ рдЖрдЬ рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХो рднी рд▓ुрднा рд╕рдХрддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдЖрдЬ рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХो рднी рдмाрд▓ рд╕рд╣िрдд्рдп рдХी рдмुрдиाрд╡рдЯ, рдЙрд╕рдХी рднाрд╖ा, рд▓рдп рдЖрджि рдХी рдк्рд░ेрд░рдгाрдд्рдордХ рд╕рдордЭ рджे рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै । рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рд╢्рд░ीрдзрд░ рдкाрдардХ рдХी рдХрд╡िрддा ’рджेрд▓ рдЫे рдЖрдП’ рдХी рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпां рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं --
рдмाрдмा рдЖрдЬ рджेрд▓ рдЫे рдЖрдП,
рдЪिрдЬ्рдЬी-рдкिрдЬ्рдЬी рдХुрдЫ рдиा рд▓ाрдП!
рдмाрдмा, рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдЪिрдЬ्рдЬी рд▓ाрдП,
рдЗрддрдиी рджेрд▓ी рдЫे рдХ्рдпों рдЖрдП?
рдЬрд░ा ’рдЪिрдЬ्рдЬी-рдкिрдЬ्рдЬी’ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ ’рдмрд░्рдЧрд░ -рдкिрдЬ्рдЬा’ рдФрд░ ’рдЪिрдЬ्рдЬी’ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкिрдЬ्рдЬा рдХрд░рдХे рджेंрдЦे। рд╡िрдж्рдпाрднूрд╖рдг рд╡िрднू рдиे рдЭूрдо рд╣ाрдеी, рдЭूрдо рд╣ाрдеी,, рддुрди рддुрди рддुрди, рд╣िрд▓-рдоिрд▓, рднाрдИ, рдЖँрдзी, рдЦेрд▓ рд░ेрд▓ рдХा рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рдРрд╕ी рдмाрд▓ рдХрд╡िрддाрдПं рд▓िрдЦी рд╣ैं рдЬिрдирдоें рднाрд╖ा рдХा рд╕рд╣рдЬ рдЦेрд▓ рджेрдЦрддे рд╣ी рдмрдирддा рд╣ै । рдЙрджाрд╣рд░рдг рдФрд░ рднी рдоिрд▓ рдЬाрдПंрдЧे рднрд▓े рд╣ी рдХрдо।
рдЗрд╕ рдмाрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рдиे рд╣िंрджी рдоें рджेрд╡ेंрдж्рд░ рдоेрд╡ाреЬी рдЬी рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рдкुрд░рд╕्рдХृрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрдИ рдХрд▓рдо рд╕े рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд▓िрдЦрддे рд╣рдРं। рдЕрдд: рдеोреЬी рдмाрдд рдмाрд▓ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд▓ेрдЦрди рдкрд░ рднी рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा। рдЖрдЬрдХрд▓ рдмाрд▓-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рд░ाрдЬा-рд░ाрдиी, рдкрд░ी рдХрдеाрдУं,рд▓ोрдХрдХрдеाрдУं рдкुрд░ाрдгों рдпा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдк्рд░ाрдпा: рд╡िрд╡ाрджрдпुрдХ्рдд рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ рдкреЭрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рдмрд╣ुрдд рдмाрд░ рдЙрдирдХे рдкीрдЫे рди рддो рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ुрдЪिрди्рддिрдд рдоंрдерди рджिрдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдЦुрд▓ा рд╡िрдЪाрд░। рджेрд╡ेंрдж्рд░ рдоेрд╡ाреЬी рдХे рд╢рдм्рджोँ рдоें-“ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд▓ेрдЦрди рдХрд░рддे рд╕рдордп рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдорди рдХे рдЖँрдЧрди рдоें рдмुрд▓ाрдиा рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдЬैрд╕े рдЙрдирд╕े рдмाрддें рдХрд░рддे –рдХрд░рддे рдпा рдЙрди्рд╣ें рдХिрд╕्рд╕े- рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдпा рдЧीрддों рдХी рд▓рдп рдоेँ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдмाрддें рдмрддाрдиी рд╣ोंрдЧी। … рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдХोрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХрдеा -рдХрд╣ाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рджी рдЬाрдПрдЧी рддो рдЙрд╕े рдмрдЪ्рдЪे рдорди рд▓рдЧा рдХрд░ рдкреЭेंрдЧे । рдЖрдЬ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рддрд░्рдХ рд╕ंрдЧрдд рдХрд╣ाрдиी рдЪाрд╣िрдП рдЬो рдЙрд╕े рдХрд▓्рдкрдиा рд▓ोрдХ рдоें рднी рд▓े рдЬाрдП рдФрд░ рдЙрд╕े рдпрд╣ рднी рд▓рдЧे рдХि рд╣ाँ рдРрд╕ा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै ।“ (рдЬ्рдЮाрди- рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдмुрд▓ेрдЯिрди , рдЕрд▓्рдоोреЬा, рдЬूрди, 2015, рдкृ. 15) । рдмाрд▓рд╡िрдЬ्рдЮाрди- рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдПрдХ рдЪिंрддрдХ рдУрдордк्рд░рдХाрд╢ рдХрд╢्рдпрдк рдХा рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╡िрдЪाрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा –‘ рдЗрддрдиा рддो рддрдп рд╣ुрдЖ рдХि рдХрд▓्рдкрдиा рдФрд░ рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХे рдмीрдЪ рдХोрдИ рд╡ैрд░ рдирд╣ीं рд╣ै. рдЙрдирдоें рди рддो рдХोрдИ рд╕्рдкрд░्рдзा рд╣ै рдФрд░ рди рдХोрдИ рд╡ैрд░. рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдкूрд░рдХ, рд╕рдоाрдиांрддрд░ рдФрд░ рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ैं. рдЕрддрдПрд╡ рдоाрдд्рд░ рдЕрддिрдХрд▓्рдкрдиाрд╢ीрд▓рддा рдХा рддрд░्рдХ рджेрдХрд░ рдкрд░ीрдХрдеाрдУं рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХो рдиीрддिрд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рдард╣рд░ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рдкрд░ीрдХрдеाрдПं рдмाрд▓рдХ рдХे рдХрд▓्рдкрдиा-рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдХो рдиिрдЦाрд░рдХрд░ рдЙрд╕े рдХрдИ рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рд╕рдоाрдзाрди рджे рд╕рдХрддी рд╣ैं।
рдЬрд░ूрд░ рдкрдв़े; рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди
рдоेрд░ा рд╡िрдирдо्рд░ рдиिрд╡ेрджрди рд╣ै рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХрд╣ाрдиी рдпा рдХрд╡िрддा рдЖрджि рд░ूрдкों рдХी рд╢рд░्рддों рдкрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी рддो рдЙрд╕े рд╕рд░्рдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоेँ рд▓ेрдиे рдоें рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ोрдЧी, рдХ्рдпोंрдХि рддрдм рд░ूрдк рдоाрдд्рд░ рд╕ाँрдЪा рднрд░ рдмрди рдХрд░ рд░рд╣ рдЬाрдПрдЧा рдФрд░ рдЙрд╕े рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рде рд▓िрдЦे рдЧрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╣ी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдЧिрдирдиे рдХो рдмाрдз्рдп рд╣ोрдиा рдкреЬेрдЧा ।
рд╡рд╕्рддुрдд рдЖрдЬ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ोрдЪ рдпा рджृрд╖्рдЯि рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЖрдЬ рдХे рд╣िंрджी рдХे рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдмрд░ाрдмрд░ рдоिрд▓рддी рд╣ै – рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рд░ाрдЬा-рд░ाрдиी, рдкрд░िрдпों, рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖िрдпों рдЖрджि рдХिрди्рд╣ीं рд╕े рднी рдЬुреЬे рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдХ्рдпों рди рд╣ो। рдоेрд░ी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдРрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╣ै рдЬो рдмाрд▓ोрдкрдпोрдЧी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рднिрди्рди рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдЬो рд╡िрд╖рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдХे рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рде рд▓िрдЦा рд╣ुрдЖ рди рд╣ोрдХрд░,рдмреЬों рдХे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рддрд░рд╣, рдмाрд▓рдХों рдХे рдмीрдЪ рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдЖрдзाрд░िрдд рд░рдЪा рдЧрдпा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ोрддा рд╣ै । рд╡рд╣ рдХрд╡िрддा, рдХрд╣ाрдиी рдиाрдЯрдХ рдЖрджि рд╣ोрддा рд╣ै рди рдХि рдХрд╡िрддा, рдХрд╣ाрдиी, рдиाрдЯрдХ рдЖрджि рдХे рдЪौрдЦрдЯे рдЕрдерд╡ा рд╢िрд▓्рдк рдоे рднрд░ी рд╣ुрдИ рд╡िрд╖рдп рдк्рд░рдзाрди рдЬाрдирдХाрд░ी, рд╢िрдХ्рд╖ाрдк्рд░рдж рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╡िрд╖рдп рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╡िрд╖рдп рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ोрддा рд╣ै । рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै । рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡рд╣ рдоौрд▓िрдХ рднी рд╣ोрддा рд╣ै । рдЖрдЬ рдХा рд╢्рд░ेрд╖्рда рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдкрд╣рд▓े рдХी рд╕ोрдЪ рдХे рдЕрдиेрдХ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рд╕े рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рднिрди्рди рд╣ै। рд╕ूрдЪी рддो рд▓ंрдмी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдоें рдоैं рдХुрдЫ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдФрд░ рдХृрддिрдпों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा- рдмाрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд░ंрдЧीрд▓ी, рдмुрд▓ेрдЯ рдФрд░ рд╡ीрд░ ( рд╕рдоीрд░ рдЧांрдЧुрд▓ी) , рд╕ंрдЬीрд╡ рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓ рдХा рдмाрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ोрдЧी рдЬीрдд рд╣рдоाрд░ी , рдоिрд╢्рд░ी рдоौрд╕ी рдХा рдордЯрдХा рд╕ुрдзा рднाрд░्рдЧрд╡) рдЖрджि। рдк्рд░рджीрдк рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ, рджिрд╢ा рдЧ्рд░ोрд╡рд░ рдХрд╡िрддाрдПँ (рд╢рдм्рджों рдХी рд╢рд░ाрд░рдд) рдФрд░ рдмाрд▓ рдиाрдЯрдХ (рдмाрдШू рдХे рдХिрд╕्рд╕े) рдЖрджि рдХा рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ूँ।
рдХрд▓्рдкрдиा рдкрд╣рд▓े рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рд╣ोрддी рдеी рдФрд░ рдЖрдЬ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднी рдЙрд╕рдХे рдмिрдиा рдХाрдо рдирд╣ीं рдЪрд▓ рд╕рдХрддा। рдЕंрддрд░ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХे рдмाрд▓рдХ рдХो рдХрд▓्рдкрдиा рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдпрддा рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рдкрд░ рдЦреЬी рдЪाрд╣िрдП। рдЕрд░्рдеाрдд рд╡рд╣ ’рдРрд╕ा рднी рд╣ो рд╕рдХрддा’ рд╣ै ’ рдЕрдерд╡ा’ ‘рдРрд╕ा рднी рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा’рдХे рджाрдпрд░े рдоें рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдЕрди्рдпрдеा рд╡рд╣ рд░рдж्рджी рдХी рдЯोрдХрд░ी рдоें рдлेंрдХ рджेрдЧा। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдЖрдЬ рдХा рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдРрд╕ी рд░рдЪрдиाрдПं рдирд╣ीं рджेрдиा рдЪाрд╣рддा рдЬो рдЕрди्рдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рд╕ाрдорди्рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं, рдЬाрджू -рдЯोрдиोँ,рдЕрдирд╣ोрдиिрдпो рдЕрдерд╡ा рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдпрддा рдЖрджि рдоूрд▓्рдпों рдХी рдкोрд╖рдХ рд╣ों। рдЖрдЬ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рднी рднूрдд, рд░ाрдЬा, рдкрд░ी рдЖрджि рд╣ो рд╕рдХрддे рд▓ेрдХिрди рд╡े рдЕрдкрдиे рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╣рдЯрдХрд░, рдКрдкрд░ рд╕ंрдХेрддिрдд рдкुрд░ाрдиेрдкрди рд╕े рдЕрд▓рдЧ рддрд░рд╣ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЖрдЬ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдкрд░ी рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै । рд╡рд╣ рдпुрд╡ा рд▓ेрдЦрдХ рдкंрдХрдЬ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХी рдмाрд▓рд╡ाрдЯिрдХा( рдирд╡рдо्рдмрд░, 2016) рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд╣ाрдиी 'рдкрд░ी рдлिрд░ рдЖрдПрдЧी’ рдХी рдкрд░ी ’рд░िрдордЭिрдо’ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕рд░ोрдХाрд░ рдЗрд░ाрдХ рдХे рдмрд╕рд░ा рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ाрд╣िрдмा, рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдХी рдорд▓ाрд▓ा, рдЯрд░्рдХी рдХी рд░ेрд╣ाрдиा рдФрд░ рдЧрди्рджी рд╣ोрддी рдзрд░рддी рд╕े рд╣ै । рд╡рд╣ рдмрдЧрджाрдж рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП, рд░ोрд╢рдиी, рд╕ंрдЧीрдд рдоें рд╣рд░ рд╕рдордп рдбूрдмे рд░рд╣рдиेрд╡ाрд▓े рд╢рд╣рд░ рдХो рдЖрдЧ, рдзुंрдП, рд▓ोрдЧों рдХे рд░ोрдиे, рд░рдХ्рдд рд╕े рдкрдЯा рд╣ुрдЖ рджेрдЦрдХрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдордиुрд╖्рдпों рдХी рддрд░рд╣ рдбрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдкрд░ी рд╣ै ।
рд╣рдоें рдпрд╣ рднी рд╕рдордЭ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡िрд╡िрдзрддाрдУं рд╕े рднрд░े рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рдмाрд▓рдХ рдмрдирдиा рдХ्рдпा рд╣ै । рдпрд╣ां рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рднौрдЧोрд▓िрдХ, рдЖрдпु рдЖрджि рдХाрд░рдгों рд╕े рдмाрд▓рдХ рдХा рднी рд╡िрд╡िрдзрддाрднрд░ा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै । рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп рдмाрд▓рдХ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рдХрд╕्рдмाрдИ рдпा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдпा рдЬंрдЧрд▓ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪे рдХा рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╡рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рдЧрд░ीрдмी рдоें рдкрд▓ рд░рд╣े рдмрдЪ्рдЪे рдХी рд╣ै। рдЖрдЬ рдХे рдХिрддрдиे рд╣ी рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрдордиे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ, рдлिрд▓्рдо рддрдеा рдЕрди्рдп рдоीрдбिрдпा рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдЪрд▓рддे рдПрдХ рдирдИ рджुрдиिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдирдП рднाрд╖ा-рд░ूрдк рдХा рднी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рд╡े рдЙрд╕рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рдЕрдд: рдЖрдЬ рдХा рдмाрд▓-рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдмाрд▓рдХ рдХे рдмाрд░े рдоें рдкрд░рдо्рдкрд░ा рднрд░ рд╕े рдХाрдо рдЪрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдЕрд░्рдеाрдд рдЙрд╕рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рд╕ाрдоाрди्рдп рдХुрдЫ рд▓िрдЦрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдп рдХी рдЗрддि рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рдФрд░ рджृрд╖्рдЯि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЕрдиुрднрд╡, рдЙрд╕рдХा рдирдпा рдмोрдз рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдЬрди्рдоी рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рдирд╣ीं। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдкिрдЫрд▓े рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рд╣िрди्рджी рдХे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬрд╣ां рднाрд╡ рдФрд░ рднाрд╡рдмोрдз рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмाрд▓рдХ рдХे рдирдП-рдирдП рд░ूрдк рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЖрдП рд╣ैं рд╡рд╣ीं рд░ूрдк рддрдеा рднाрд╖ा-рд╢ैрд▓ी рдоें рднी рдирдП-рдирдП рдЕрди्рджाрдЬ рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ुрдП рд╣ैं, рднрд▓े рд╣ी рдХुрдЫ рдкрд╣рд▓े рдХी рд╕ोрдЪ рдоें рдЧिрд░рдл्рдд рдЬрди рдЙрд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдХрдаिрдиाрдИ рдЭेрд▓ рд░рд╣े рд╣ों। рдЬрдм рд╣рдо рдмाрд▓рдХ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рд╣рдоें рдирд╣ीं рднूрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдоें рдЕрдоीрд░ी-рдЧрд░ीрдмी, рдЬाрддि-рдкांрдд, рднौрдЧोрд▓िрдХ рддрдеा рдЕрди्рдп рд╕्рдеिрддिрдпों рдЖрджि рдХे рдХाрд░рдг рдмाрд▓рдХ рдмंрдЯा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЖрдЬ рдХे рдХुрдЫ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдЙрд╕ рдУрд░ рдз्рдпाрди рд╣ैं , рд▓ेрдХिрди рдХрд▓ рд▓िрдЦे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдФрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрдиा рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдЕрдкрдиे -рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рджाрдпрд░ों рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдмाрд▓рдорди рдХो рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рд░рдЪрдиा рд╣ोрдЧा। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрдеा -рд╕ाрде рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдмрдЪ्рдЪों рддрдХ рдаीрдХ рд╕े рдкрд╣ुंрдЪрдиा рд╣ोрдЧा।
рдпे рднी рдкрдв़ें; рдЬाрдиिрдП рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХ्рдпों рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै : рдмाрд▓-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░
рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдПрдХ рдФрд░ рдмिрди्рджु рдХो рдЫूрдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा। рд╡рд╣ рд╣ै рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдХी рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдкूрд░्рддि। рдХрдоोрдмेрд╢ рд╕рднी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рдмाрд▓-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। рдпрджि рд╣рдо рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдПрдХ рдмреЬी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЬрд░ूрд░рдд рдХी рддрд╣рдд рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдПрдХрддा рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕рдЪ्рдЪे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╣рдоाрд░े рдмрдЪ्рдЪों рдоें рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рдкुрдЦ्рддा реЭंрдЧ рд╕े рдШрд░ рдХрд░ рд▓ें рддो рдиि:рд╕ंрджेрд╣ рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рдмाрд▓-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рд╕े рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рднी рд╣ै। рд╕рднी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдмाрд▓-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдпрджि рд╣िрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░ рд▓ी рдЬाрдП рддो рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ा ’рд╣िрди्рджी’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрди рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд╣ुंрдЪрдиा рдмрд╣ुрдд рд╕рд░рд▓ рддो рд╣ोрдЧा рд╣ी, рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рднी рд╣ोрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХा рдПрдХ рдПрдХ рд╣िрд╕्рд╕ा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рддो рдПрдХ рд╣ै рд╣ी । рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬрдм рддрдХ рд╕्рд░ोрдд рдФрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै рддрдм рддрдХ рдХिрди्рд╣ीं рднी рджो рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рднी рдмाрд▓-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рдЪ्рдЪी рдкрд╣ुंрдЪ рдХे рд▓िрдП ’рд╣िрди्рджी’ рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╕рдмрд╕े реЫ्рдпाрджा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдЧा рди рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХा। рдХрдо рд╕े рдХрдо 21 рд╡ीं рд╕рджी рдоें рддो рд╣рдоें рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд╣ी рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП ।
рдЕрдЪ्рдЫी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рд╕े рдЖрдЧे рдХे рдмाрд▓рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीреЭी рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рдордЬрдмूрддी рд╕े рдЙрднрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। । рдиाрдо рдЧिрдиाрдиा рдоेрд░ा рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдирд╣ी рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдоैं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджेрдоी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдмाрд▓ рдХрд╡िрддा –рд╕ंрдЪрдпрди’ рдЬो рдПрдХ рдЬिрд▓्рдж рдоें 2020 рдоें рдФрд░ 6 рдЦрдг्рдбों рдоें рд╣ाрд▓ рд╣ी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рд╣ै рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा। рдЗрд╕рдоें 195 рдХрд╡िрдпों рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдирдпे рдФрд░ рдЕрдж्рдпрддрди рдкीреЭी рдХे рд╕рдорд░्рде рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдмреЬा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХी рднी рд╡े рд░рдЪрдиाрдПँ рд▓ी рдЧрдИ рд╣ैं рдЬो рдЙрдирдХी рдмाрд░-рдмाрд░ рдЪрд░्рдЪाрдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдФрд░ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╕рд╢рдХ्рдд рд╣ैं। рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “ рдоेрд░ी рдиिрдЧाрд╣ рдоें рдХрд╡िрддाрдПं рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ोрдЪ, рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рд╕े рдоुрдХ्рдд, рдХрд▓्рдкрдиा рдФрд░ рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ेрдХिрди рд╢ैрд▓ी рдоें рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдпрддा рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рдкрд░ рдЯिрдХी, рдирдпे рдк्рд░рдпोрдЧों рдФрд░ рдирдпे рдЯ्рд░ीрдЯрдоेंрдЯ рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рд╣ों।рдХрд╡िрддाрдПं рдкрд╣рд▓े рдХी рддрд░рд╣ рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдХी рди рд╣ों। рд╕рдордЭ рдкिрд░ोрдпी рд╣ुрдИ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдЕंрдд рдЗрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рджो рдмाрд▓ рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा। рдХрд╡िрддाрдПँ, рд╣ै-
рдЧुрд▓्рд▓ू рдХा рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ (рдбॉ. рдк्рд░рджीрдк рд╢ुрдХ्рд▓)
рдЧुрд▓्рд▓ू рдХा рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рдЖрдпा
рдкूрд░ा рдЧाँрд╡ рджेрдЦ рдоुрд╕्рдХाрдпा
рджाрджी рдХे рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рд▓ाрд▓ी
рд▓े рдЖрдИ рдкूрдЬा рдХी рдеाрд▓ी
рдЧुрд▓्рд▓ू рд╕рдмрдХो рдмрддा рд░рд╣ा рд╣ै
рд▓ाрдИрдЯ рдХрдиेрдХ्рд╢рди рд╕рддा рд░рд╣ा рд╣ै
рдоाрдЙрд╕ рдЙрдаा рдХрд░ рдЫुрдЯрдХू рднाрдЧा
рдЕрднी рдЕрднी рдеा рдиींрдж рд╕े рдЬाрдЧा
рдЕंрдХрд▓ рдиे рд╕рдм рддाрд░ рд▓рдЧाрдпे
рдЧुрд▓्рд▓ू рдХो рдХुрдЫ рд╕рдордЭ рди рдЖрдпे
рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рддो рд╣ो рдЧрдпा рдЪाрд▓ू
рди ! рд╕्рдХ्рд░ीрди рдЫुрдУ рдордд рд╢ाрд▓ू
рдЬिрд╕े рдЦोрдЬрдиा рд╣ो рдЕрдм рддुрдордХो
рдЧूрдЧрд▓ рдоें рдбाрд▓ो рддुрдо рдЙрд╕рдХो
рдХрдХ्рдХा рдХрд╣ें рдЪрдмाрдХрд░ рд▓рдИрдп्рдпा
рдоेрд░ी рднैंрд╕ рдЦोрдЬ рджो рднैрдп्рдпा
рдмреЬे рдЬोрд░ рдХा рд▓рдЧा рдард╣ाрдХा
рдЦिрд╕िрдпाрдпे рд╕े рдмैрдаे рдХाрдХा !!
рдФрд░ рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рд╕े рднी рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ोрдЗрдП: рдЦुрд╢ी рд▓ुрдЯाрддे рд╣ैं рдд्рдпोрд╣ाрд░ рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢
рдЦुрд╢ी рд▓ुрдЯाрддे рд╣ैं рдд्рдпोрд╣ाрд░ (рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢)
рдЙрдкрд╣ाрд░ों рдХी рдЦрд╢рдмू рд▓ेрдХрд░
рдЬрдм рддрдм рдЖ рдЬाрддे рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдХा рдЖрдиा рдЬैрд╕े
рдЯрдкрдЯрдк рдЯрдкрдЯрдк рдоां рдХा рдк्рдпाрд░
рд▓ेрдХिрди рд╕ोрдЪा рддो рдпрд╣ рдЬाрдиा
рд╕рднी рдордиाрддे рд╣ैं рдд्рдпोрд╣ाрд░
рд╕рдм рдХो рд╣ी рдк्рдпाрд░े рд▓рдЧрддे рд╣ैं
рдоां рдХी рдЧोрджी рд╕े рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдлрд╕рд▓ें рдЦूрдм рд▓рд╣рдХрддी рд╣ैं рддो
рдЦेрдд рдордиाрддे рд╣ैं рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдЬрдм рд▓рдж рдЬाрддे рдлूрд▓ рдлрд▓ों рд╕े
рдкेрдб़ рдордиाрддे рд╣ैं рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдкाрдиी рд╕े рднрд░ рдЬाрддी рд╣ैं рддрдм
рдирджिрдпों рдХा рд╣ोрддा рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдаंрдбी рдоें рдЬрдм рдзूрдк рдЦिрд▓े рддो
рд╕ूрд░рдЬ рдХा рд╣ोрддा рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдЬिрд╕ рджिрди рдкेрдб़ рдирд╣ीं рдХрдЯрддे рд╣ैं
рдЬंрдЧрд▓ рдХा рд╣ोрддा рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдФрд░ рдЕрдЧрд░ рдорди рдЕрдбिрдЧ рд░рд╣े рддो
рдкрд░्рд╡рдд рдХा рд╣ोрддा рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдЕрдЧрд░ рд╣ाрджрд╕ा рд╣ो рдиा рдХोрдИ
рд╕рдб़рдХ рдордиाрддी рддрдм рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдоाрд░ рдХाрдЯ рдиा рдЪोрд░ी рд╣ो рддो
рд╢рд╣рд░ рдордиाрддा рд╣ै рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдкूрд░े рджिрд▓ рд╕े рдЦुрд╢ी рд▓ुрдЯाрддे
рдХोрдИ рд╣ो рд╕рдм рдкрд░ рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдЦिрд▓рдЦिрд▓ рд╣ंрд╕рддे, рдЦुрд╢िрдпां рд▓ाрддे
рд▓ेрдХिрди рд▓рдЧрддे рдХрдо рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдЕрдЧрд░ рдмीрдЬ рдЗрдирдХे рднी рд╣ोрддे
рдЦूрдм рдЙрдЧाрддे рд╣рдо рдд्рдпोрд╣ाрд░
рдЦुрд╢ рд╣ोрдХрд░ рддрдм рдЙрдб़рддे рдЬैрд╕े
рдкंрдЫी рдЙрдб़рддे рдмांрдз рдХрддाрд░
Dr. Divik Ramesh
рдпे рднी рдкрдв़ें; рд╣िंрджी рдмाрд▓ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЧाँрд╡ : рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдкांрдбेрдп ‘рд╕ंрдЬрдп’
рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХो рд╣िंрджी рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдЖрдЬ рд╣िрди्рджी рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрдзा рдмрди рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЖрдЬ рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢ рдЬी рдХे рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рд╕े рдЬाрдиिрдП рд╣िंрджी рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджрд╢ा, рджिрд╢ा рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПं, рд╣िрди्рджी рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢ рдХी рдХрд╡िрддा рдЦुрд╢ी рд▓ुрдЯाрддे рд╣ैं рдд्рдпोрд╣ाрд░, рдбॉ. рдк्рд░рджीрдк рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рдХрд╡िрддा рдЧुрд▓्рд▓ू рдХा рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░, рд╣िрди्рджी рдмाрд▓ рдХрд╡िрддाрдПं, Dr. Divik Ramesh Poetry, Dr. Pradeep Shukla Poetry in Hindi, Hindi Bal Sahitya, Children's Literature in Hindi..