Hindi-teaching, promotion and acceptance, and the status and possibility of translation between Hindi and South Korean languages.
Hindi and South Korean languages
рд╣िंрджी-рдЕрдз्рдпाрдкрди, рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рддрдеा рд╣िंрджी рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпाрдИ рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рджрд╢ा рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиा
- рдбॉ. рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢
рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдоैं рдЕрдкрдиे рдмंрдЧाрд▓ рдХी рднूрдоि рдХो рдирдорди рдХрд░рддा рд╣ूं рдЬिрд╕рдиे рд╣рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдХोрд░िрдпा рд╕рд╣िрдд рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें, рдЧुрд░ुрджेрд╡ рд░рд╡ींрдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें, рдПрдХ рд╕рджाрдмрд╣ाрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХा рдиाрдпाрдм рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпी рдЙрдкрд╣ाрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрдерди рдХो рдоैं рдХोрд░िрдпा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ूं।
рд╡рд╕्рддुрддः рдХोрд░िрдпा рдоें рднाрд░рдд рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╣рдЪाрди рдк्рд░ाрдпः рдмुрдж्рдз, рдЧाँрдзी рдФрд░ рдЯैрдЧोрд░ рдХे рджेрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддी рдЖрдИ рд╣ै। рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рддो рдПрдХ рд╕рдордп рдоें рдХोрд░िрдпा рдХा рд░ाрдЬрдзрд░्рдо рднी рд░рд╣ा рд╣ै। 1929 рдоें, рдЕрд░्рдеाрдд рдЬाрдкाрди рдХे рдкрд░ाрдзीрди рдХोрд░िрдпा рдХे рд╕рдордп рдоें рдЯैрдЧोрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рдХुрдЫ рдХрд╡िрддाрдиुрдоा рдкंрдХ्рддिрдпाँ ‘рдкूрд░्рд╡ рдХा рджीрдк’ рдХोрд░िрдпा рдХे рдмрдЪ्рдЪे-рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдЬрдмाрди рдкрд░ рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрдкाрди рдоें рд░рд╣ рд░рд╣े рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рдпुрд╡ा рдХोрд░िрдпाрдИ рдХे рдЕрдиुрд░ोрдз рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХे рд╕ाрде рд▓िрдЦा рдеा। рдиोрдмрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдХो рдПрд╢िрдпा рдХे рдХोрд░िрдпाрдИ рд▓ोрдЧों рдиे рдПрд╢िрдпा рдХे рдкрд╣рд▓े рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХो рдоिрд▓े рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдпा рдеा। рдЦैрд░। рдпे рдкंрдХ्рддिрдпां рдоूрд▓рдд: рдЕंрдЧेрдЬी рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеीं рдЬिрдирдХा рд▓рдЧрднрдЧ 62 рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдоुрдЭे рд╣ी, рдЕрдкрдиे рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा-рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рд╕рдордп, рд╣िрди्рджी-рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рдиे рдХा рдоौрдХा рдоिрд▓ा । рдпрд╣ рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдЯैрдЧोрд░ рд╕ोрд╕ाрдпрдЯी рдСрдл рдХोрд░िрдпा рдХी рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ-рд╕рджрд╕्рдпा рдкрдж्рдорд╢्рд░ी рд╕рдо्рдоाрди рд╕े рд╡िрднूрд╖िрдд рдкрд╣рд▓ी рдФрд░ рдЕрдм рддрдХ рдЕрдХेрд▓ी рдХोрд░िрдпाрдИ рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी рдХा рдлैрд▓ो рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕рдо्рдоाрди рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд░िрд╖्рда рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХिрдо рдпांрдЧ рд╢िрдХ рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдкрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдЬिрд╕े рд╡े рдЕрдкрдиे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд рдкрдд्рд░िрдХा рдХोрд░िрдпрди рдЗंрдбिрдпрди рдХрд▓्рдЪрд░ рдХे рдкिрдЫрд▓े рдкृрд╖्рда рдкрд░ рдХोрд░िрдпाрдИ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоूрд▓ рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЕрдиुрд╡ाрдж рдоें рдкंрдХ्рддिрдпां рд╣ैं:
рдРрд╢िрдпा рдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдпुрдЧ рдоें
рд░рд╣ा рдХोрд░िрдпा рдПрдХ рджीрдк рд╡ाрд╣рдХों рдоें
рдФрд░ рдХрд░ рд░рд╣ा рдлिрд░ рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा
рд╡рд╣ी рджीрдк рд╣ोрдиे рдХो рдЬ्рдпोрддिрдд
рдХрд░рдиे рдХो рдлिрд░ рд╕े рдЖрд▓ोрдХिрдд
рдкूрд░рдм рдХा рдк्рд░ांрдЧрдг рдпрд╣ рд╕ाрд░ा
рдоूрд▓ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкाрда рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै:
In the golden age of Asia
Korea was one of its lamp-bearers,
And that lamp is waiting
To be lighted once again
For the illumination of the East.
рдЬाрди рдХрд░ рдЕрдЪрд░рдЬ рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдиे рдЙрд╕ рд╕рдордп рддो рдХोрд░िрдпा рдХो рдПрдХ рдирдпा рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдФрд░ рдКрд░्рдЬा рджी рд╣ी рдеी рд▓ेрдХिрди 1945 рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рднी рдЗрдирдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рдШрдЯा। рдЗрдирдХा рдХोрд░िрдпाрдИ рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╕्рдХूрд▓ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд▓рдЧा рдХрд░ рдЯैрдЧोрд░ (рдЬिрд╕рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рд╡े рдаाрдЧोрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं) рдФрд░ рднाрд░рдд рдХो рд╕рдо्рдоाрди рджिрдпा। рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЯैрдЧोрд░ рдХे рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдиे рдХोрд░िрдпा рдХे рдЕрдиेрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрдирдоें рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рдиाрдо рд╣ाрди рдпोंрдЧ рдЙрди рдХा рд╣ै рдЬो рдоाрдирд╣े рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рд▓िрдЦे рдоेрд░े рдПрдХ рд▓ेрдЦ ‘ рдЯैрдЧोрд░: рдП рд╕ांрдЧ рдСрдл рд╣ोрдк рдЗрди рдбिрд╕्рдкेрдпрд░ (Tagore: A Song of Hope in Despair ) рдЬो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рдХी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкрдд्рд░िрдХा ‘ рдЗंрдбिрдпрди рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░’ рдХे рдордИ-рдЬूрди, 2012 рдЕंрдХ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा рдХो рдкрдв़ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдоूрд▓ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЖрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े, рдХोрд░िрдпा рдФрд░ рднाрд░рдд рдХो рдордЬрдмूрддी рд╕े рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ूрдд्рд░ों рдоें рджो рдФрд░ рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ूं। рдПрдХ рд╣ै рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╣ै рдЕрдпोрдз्рдпा рдХी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ी рдХा рдХोрд░िрдпाрдИ рд░ाрдЬा рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣। рд╕рдм рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдЪीрди рд╕े рдХोрд░िрдпा рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдЬाрдкाрди рдЧрдпा рдеा। рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдиे рдХोрд░िрдпाрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै।
рдкрд╣рд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे 48рд╡ेँ рд╕ाрд▓ рдоें рдЕрдпोрдз्рдпा рдХी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ी рд╣ो (рд╣ॉ) рд╣рд╡ांрдЧ рдУрдХ рдФрд░ (рдХिрдорд╣े) рдЧाрдпा рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ाрдЬा рдХिрдо рд╕ूрд░ो ( рдЬिрдирдХा рдЬрди्рдо рдЕंрдбे рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै) рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдХрдеा (рд╕рдордЧुрдХ рдпूрд╕ा, 1986, рдкृ0 158) рдоें рдЖрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрдеा рдХो рдХिрд╡ंрджрди्рддी рдЕрдерд╡ा рдоिрдердХ рднी рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрдП рддो рднी рдХोрд░िрдпाрдИ рд▓ोрдЧों рдХी рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдЬोреЬрдиे рдХी рд▓рд▓рдХ рдХी рдкुрд╖्рдЯि рддो рдпрд╣ рдХрдеा рднी рдХрд░ рд╣ी рджेрддी рд╣ै।
рдЬрд░ूрд░ рдкрдв़े; рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣िंрджी рдХी рд╕्рдеिрддि рдПрд╡ं рдЧрддि
рдЕрддः рднाрд░рдд рдФрд░ рдХोрд░िрдпा рдоें рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдк्рд░рддि рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдХोрд░िрдпाрдИ рд▓ोрдЧों рдХी рдмрдв़рддी рд╣ुрдИ рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рдХे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдпे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рдПрд╡ं рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдг рддो рд╣ैं рд╣ी, рдЗрдзрд░ рдкिрдЫрд▓े рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдХोрд░िрдпाрдИ рдХрдо्рдкрдиिрдпों рдХी рднाрд░рдд рдоें рд╣ोрддी рдЧрдИ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдиे рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬрд░ूрд░рдд рдХे рддौрд░ рдкрд░ рднी рднाрд░рдд рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХो рдХोрд░िрдпाрдИ рд▓ोрдЧों рдХे рдХрд░ीрдм рд▓ा рджिрдпा рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХोрд░िрдпा рдХी рдирдИ рдкीрдв़ी рдоें рднाрд░рдд рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдмрдв़ рднी рд░рд╣ा рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рдиे рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рд╕ुрдЧрдорддा рднी рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै।
рдЙрдд्рд╕ुрдХрддा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдХोрд░िрдпाрдИ рдирдИ рдкीрдв़ी рдоें рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рдмрдв़рдиे рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдЬाрдиे рдЬाрдПँ। рдмाрддрдЪीрдд рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдХрд╣ рд╕рдХрддा рд╣ूँ рдХि рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рддो рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЬीрд╡рди рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХी рдЧрд╣рд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рд▓ेрдиा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдЖрдЬ рднाрд░рдд рдХे рдЕрдиेрдХ рдкрдХ्рд╖ों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХोрд░िрдпाрдИ рднाрд╖ा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। рдЙрдирдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдиे рдХोрд░िрдпाрдИ рдирдИ рдкीрдв़ी рдХो рднाрд░рдд рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рдЧрд╣рд░े рд╕े рдЬाрдирдиे рдХा рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рдмрдиा рджिрдпा। рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╡े рд╣िрди्рджी рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рдУрд░ рдЭुрдХे। рдХोрд░िрдпाрдИ рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдХो рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं। рдЕрддः рднाрд░рдд рдХी рднाрд╖ा рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рддि, рднाрд░рдд рдХो рдЬाрдирдиे рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े, рдЙрдирдХा рдЭुрдХाрд╡ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ी рдоाрдиा рдЬाрдПрдЧा। рдпрд╣ рдн्рд░рдо рднी рдХाрдлी рд╣рдж рддрдХ рдЯूрдЯा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рднी рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЬाрдирдХрд░ рднाрд░рдд рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдХाрдо рдЪрд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпिрдпों рдиे рддो рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХो рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдордЭ рд▓िрдпा рд╣ै। рд╡े рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдмंрдзрдХों рдХो рднाрд░рдд рднेрдЬрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХाрдо рдЪрд▓ाрдК рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрдиे рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рджेрддे рд╣ैं।
рднाрд░рддीрдп рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЬो рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдП рд╣ैं рдФрд░ рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓рддी рдЧрдИ рд╣ै, рдЙрд╕ рдХाрд░рдг рд╕े рднी рдХोрд░िрдпाрдИ рдирдИ рдкीрдв़ी рднाрд░рдд рдФрд░ рднाрд░рдд рдХी рдХोрд░िрдпा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рднाрд╖ा рд╣िрди्рджी рдХी рдУрд░ рдЙрдд्рд╕ुрдХ рд╣ुрдИ рд╣ै।
рдПрдХ рдФрд░ рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдХाрд░рдг рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЪौंрдХा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдХोрд░िрдпा рдоें рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рдХे рд▓ोрдЧ рд╣ैं। рд╡े рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХो ‘рдпो рд╣ो рд╡ा рдЬ्рдпुрди рдЗрди’ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╡े рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХोрд░िрдпा рдХे рдмाрд╣рд░ рднाрд░рдд рдоें рднी рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЕрддः рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдХुрдЫ рдРрд╕े рдХोрд░िрдпाрдИ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рднी рд╣ैं рдЬो рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХे рд╕ाрд░्рдердХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдпूं рдЕрднी рдХрдо рд╣ी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै।
рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рддीрди рд╕рдоूрд╣ों рдоें рдмांрдЯा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рд╣ै рдЬो рдХोрд░िрдпा рдоें рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрддा рд╣ै, рдЙрдкाрдзि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рджूрд╕рд░ा рд╕рдоूрд╣ рдРрд╕ा рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рддीрд╕рд░ा рд╡рд╣ рд╣ै рдЬो рднाрд░рдд рдЬाрдХрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрддा рд╣ै।
рд╣ां рдХोрд░िрдпाрдИ рднाрд╖ा рдХे рд╕ीрдЦрдиे-рд╕िрдЦाрдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ों рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЖрджि рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рднाрд░рдд рдоें рднी рдмрдв़ी рд╣ै। рджिрд▓्рд▓ी, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рдиाрд▓ंрджा рдЖрджि рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рддो рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкрдв़ाрдИ рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै।
рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╣िрди्рджी рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХोрд░िрдпाрдИ рд╕ंрджрд░्рдн рд╣ै, рдмрдЦूрдмी рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рд░ूрдк рдоें рддो рдЙрдд्рд╕ाрд╣рд╡рд░्рдж्рдзрдХ рд╣ै рд╣ी, рд╕ाрде рд╣ी рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рднी рд▓рд╣рд▓рд╣ा рд░рд╣ा рд╣ै। рдФрд░ рдпрд╣ рдмाрдд рдоैं рдЕрдкрдиे 1994 рд╕े 1997 рддрдХ рдЖрдИ.рд╕ी.рд╕ी.рдЖрд░. рдХी рдУрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╕े рдЬुреЬे рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рдЕрдиुрднрд╡, рдмाрдж рдХी рджेрд╢ рдоें рд░рд╣рддे рдоिрд▓рддी рд░рд╣ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдФрд░ рдЕрдк्рд░ैрд▓ 2007 рдоें, рдЕрдкрдиी рджрд╕ рджिрд╡рд╕ीрдп рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд╕ोрд▓ рдХी рдпाрдд्рд░ा рд╕े рдЙрдкрдЬे рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкूрд░े рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рджोрд╣рд░ा рд╕рдХрддा рд╣ूं। рдХोрд░िрдпा рдоें рд╣िрди्рджी рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рд▓ेрдХрд░ рдоेрд░ा рдПрдХ рд▓ेрдЦ ‘рдХोрд░िрдпा рдФрд░ рднाрд░рдд: рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рднाрд╖ा’ (рднाрд╖ा, рдЬुрд▓ाрдИ-рдЕрдЧрд╕्рдд, 1998) рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा рдХे рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ोрд▓ рдоें рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ рдХे рд╡рд░िрд╖्рда рдЖрдЪाрд░्рдп рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдЦ्рдпाрдд рднाрд░рдд рдПрд╡ं рднाрд╖ाрд╡िрдж् `рдбाo. рд▓ी.рдЬंрдЧ рд╣ो’ рд╕े рдоेрд░ी рднेंрдЯрд╡ाрд░्рддा (рдЧрдЧрдиांрдЪрд▓, рдЬрди-рдоाрд░्рдЪ, 1996) рдХो рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा рдоें рд╕ोрд▓ рд╕्рдеिрдд рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдФрд░ рдмूрд╕ाрди рд╕्рдеिрдд рдкूрд╕ाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рднाрд░рдд рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХे рдкрдарди-рдкाрдарди рдХे рдЧреЭ рд╣ैं। рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдПрдХ рдХैрдо्рдкрд╕ рдЗрдоुрди рдоें рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ рд╕рди् 1972 рдоें рдЦुрд▓ рдЧрдпा рдеा। рджूрд╕рд░े рдХैрдо्рдкрд╕ рдпोंрдЧिрди рдоें 1984 рдоें рдЦुрд▓ा। рдЗрд╕ рд╡िрднाрдЧ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде, рд╡्рдпाрдХрд░рдг, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд░ाрдЬрдиीрддि, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, рднूрдЧोрд▓(рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп), рдорд▓्рдЯी рдоीрдбिрдпा, рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЖрджि рдХा рднी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдмाрддрдЪीрдд рдФрд░ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдкрд░ рднी рдЬोрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдк्рд░ाрдп: рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрдЬрдХрд▓ рддो рдЙрд░्рджू рднी рд╕ीрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдЫाрдд्рд░рд╡ृрдд्рддि рднी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХोрд░िрдпा рдоें 12рд╡ीं рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдкрд░िрдгाрдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдФрд░ рд╡िрд╖рдп рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рд╣िрди्рджी рд╡िрд╖рдп рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рдЦुрд╢ी рд╕े рд╣िрди्рджी рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рдк्рд░рддिрд╢рдд 50 рд╕े рдКрдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा рд╣ै। рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫे рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХोрд░िрдпाрдИ рдЫाрдд्рд░ рднी рдЕрдкрдиी рд░ूрдЪि рд╕े рд╣िрди्рджी рдкреЭрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓े рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 250 рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП 4 рдХोрд░िрдпाрдИ рдФрд░ рдПрдХ рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдеा। рдЖрдЬ рддो рд╡рд╣ाँ 5 рдХोрд░िрдпाрдИ рдФрд░ 4 рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╣ो рдЧрдП рд╣ैं।
рдЬрд░ूрд░ рдкрдв़े; рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХा рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрд░िрджृрд╢्рдп
рдкूрд╕ाрди( рдмूрд╕ाрди) рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рднी рд▓рдЧрднрдЧ 120-130 рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣िрди्рджी рдкрдв़ рд░рд╣े рд╣ैं। рдмूрд╕ाрди рдпुрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдоें рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ 1983 рдоें рдЦोрд▓ा рдЧрдпा рдеा। рдХोрд░िрдпा рдоें рд╣िрди्рджी рдХी рдк्рд░рдмрд▓ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рдХी рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рдоें ‘рд╣िрди्рджी’ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХी рдмрдв़рддी рд╣ुрдИ рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХा рдПрдХ рд╕рдмрд▓ рдк्рд░рдоाрдг рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ाँ рдХे рдПрдХ рдЕрдд्рдпंрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╕рд░рдХाрд░ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп - рд╕ोрд▓ рдиेрд╢рдирд▓ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рднी рд╕ेрдоिрд╕्рдЯрд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣िрди्рджी рдкрдв़ाрдиे рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХрд░рдиा рдкрдб़ा।
рдмूрд╕ाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдЖрдЬрдХрд▓ ( рдирд╡рдо्рдмрд░, 2017) рд╣िंрджी рдкреЭा рд░рд╣े рдпुрд╡ा рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдзीрд░рдЬ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдЖрджि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕े рдХाрдлी рдмेрд╣рддрд░ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╡рд╣ां рдкрд╣рд▓े рдЧ्рд░ेрдб рдоें 55 рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдЧ्рд░ेрдб рдоें 20 рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣ैं। рдЪौрдеे рдЧ्рд░ेрдб рдХे 14 рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЬे.рдПрди.рдпू. рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢-рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ैं рдФрд░ рддीрд╕рд░े рдЧ्рд░ेрдб рдХे рдХुрдЫ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рднी рднाрд░рдд рдХे рдХोрд▓рдХोрддा рддрдеा рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╢ोрдз рд╕ंрдмंрдзी рдкрд░िрдпोрдЬрдиाрдУं рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ैं। рдЕрд░्рдеाрдд рднाрд░рдд рдЖрдХрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा рднी рд╡рд╣ां рдХे рд╣िंрджी рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। рдХोрд░िрдпा рдоें рд╣िрди्рджी рдкрдв़рдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣ рд╣рд░ рд╡рд░्рд╖ рджिрд▓्рд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдЖрдХрд░ 21 рджिрдиों рддрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ीрдЦрдиे рдХे рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рдХрд░рддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдЕрдм рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕рдоूрд╣ рдоें 4-4 рдорд╣ीрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд░्рд╖ рднрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдкूрд░ा рдЦрд░्рдЪा рд╕्рд╡рдпं рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ी рдирд╣ीं рдкूрд╕ाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдФрд░ рджिрд▓्рд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдмीрдЪ рднी рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХा рдПрдХ рдХрд░ाрд░ рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╡рд╣ाँ рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдпрд╣ाँ рдЖрдХрд░ рдПрдХ рдорд╣ीрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджी рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрдн्рдпाрд╕ рдФрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ рд╕рдХे। рдФрд░ рдпे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣िрди्рджी рдХे рди рд╣ोрдХрд░ рдоैंрдиेрдЬрдоेंрдЯ рдХे рдеे। рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдЧрдд рдирдпा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдкिрдЫрд▓ी рдпाрдд्рд░ा рдоें рдоुрдЭे рд╣िрди्рджी рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдиे рдмрддाрдпा рдХि рдлिрд▓рд╣ाрд▓ рдЗрдЯेрд▓िрдпрди, рдЪीрдиी, рд╕ुрд╣ाрд▓ी, рд╕्рдкैрдиिрд╢ рдФрд░ рдЬाрдкाрдиी рднाрд╖ाрдУं рдХे рдХुрдЫ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣िрди्рджी рднी рд╕ीрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЦैрд░। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдзीрд░рдЬ рдоेрдЬрд░ рд╣िंрджी, рдзрд░्рдо рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рддो рдкрдв़ाрддे рд╣ी рд╣ैं рд╕ाрде рд╣ी рдмिрдЬрдирд╕ рд╣िंрджी рднी рдкрдв़ाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЬैрд╕ी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ो рд╡ैрд╕ी рд╣िंрджी, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдкрдв़ाрдИ рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рдмाрдд рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдкрдв़ाрддे рд╕рдордп рднाрд╖ा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрдЬाрд░ों рдХा рднी рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдкрдв़ाрддे рд╣ुрдП рд╡ाрдХ्рдп, рд╕ंрд░рдЪрдиा рдЖрджि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдкрдв़ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрд░ूрд░рдд рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХा рднी рд╕рд╣ाрд░ा рд▓े рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдпрдж्рдпрдкि рдХोрд░िрдпाрдИ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдмрд╣ुрдд рдкाрд░ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рдкрд╣рд▓े рдЧ्рд░ेрдб рдХे рдмाрдж рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣िंрджी рдХा рднी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдПрдХ рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдЬो рдХोрд░िрдпाрдИ рднी рдЬाрдирддे рд╣ैं рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдмुрдиिрдпाрджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдФрд░ рд╣िंрджी рдмोрд▓рдиा рд╕िрдЦाрддे рд╣ैं। рд╡िрднाрдЧ рдоें рдЪाрд░ рд╡рд░िрд╖्рда рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдФрд░ рд╣ैं рдЬो рдХोрд░िрдпाрдИ рд╣ैं।
рдпूँ рддो рдХोрд░िрдпाрдИ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╣िрди्рджी рдоें рдмी.рдП. рдХी рдЙрдкाрдзि рдХे рд▓िрдП рд╣ी рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдкाрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрдо.рдП. рдХрд░рдиे рдХी рднी рд╣ै рдФрд░ рдкी-рдПрдЪрдбी. рдХी рднी। рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдПрдХ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдиे рдкी-рдПрдЪрдбी рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕्рдХृрдд-рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди рднी рдХिрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдо.рдП. рдХे рд▓िрдП рднी рдХुрдЫ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣ैं। рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдпрд╣ рдЬाрдирдиा рднी рд╣ोрдЧा рдХि рдк्рд░ाрдпः рд╣рд░ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЕрдкрдиा рд╣िрди्рджी рдиाрдо рднी рд░рдЦ рд▓ेрддा рд╣ै। рдорд╕рд▓рди рдУ рдоिрди рд╕ॅрдХ рдиे рдЖрдХाрд╢, рд╢िрди рд╕्рдпोрд▓ рд░्рдпोрди рдиे рд╕рд░рд▓ा, рдЪी рдпोंрдЧ рдоिрди рдиे рд╕ीрддा рдФрд░ рдХिрдо рд╣्рдпрди рдЬिрди рдиे рдЬीрд╡рди рдиाрдо рд░рдЦा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рдпрд╣ рдЪрд▓рди рдЪीрдиी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдоें рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдоें рднी।
рд╣िрди्рджी рдлिрд▓्рдоों рдХा рдкрд╣рд▓े рднी рдк्рд░рднाрд╡ рдеा рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдЕрдм рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рддि рдпा рд╣िрди्рджी-рдЕрдз्рдпрдпрди рдХो рдЕрдзिрдХ рд░ोрдЪрдХ рдПрд╡ं рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджी рдлिрд▓्рдоों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдпोंрдЧिрди рдХैрдо्рдкрд╕ рдХे рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдбा. рдИ рдЙंрдЧ рдЧू рдиे рдорд▓्рдЯीрдоीрдбिрдпा рд╣िрди्рджी-1 рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рддैрдпाрд░ рдХी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рднूрдоिрдХा рддो рд▓िрдЦी рд╣ी рд╣ै, рд╣िрди्рджी рдлिрд▓्рдоों рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЧाрдиों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рднी рджी рдЧрдИ рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЧाрди рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд 37 рдкुрд░ाрдиे-рдирдП рдлिрд▓्рдоी рдЧाрдиों рдХा рдПрдХ рдЪрдпрди рднी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡े рдЗрди рдЧाрдиों рдХो рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рд╕ुрдиाрддे-рд╕ुрдирд╡ाрддे рд╣ैं, рдЧрд╡ाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдлिрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рдЙрди рдкрд░ рдмाрддрдЪीрдд рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣िрди्рджी рдоें рдмोрд▓рдиे рдФрд░ рд▓िрдЦрдиे рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рднी рдХрд░ाрддे рд╣ैं। рдк्рд░ो. рдИ рдЙंрдЧ рдЧू рдиे рднाрд░рдд рдоें рд╣ी рдбाo рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдиिрджेрд╢рди рдоें ’рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдПрд╡ं рдпोрдо
рд╕ेंрдЧ рд╕ोрдк рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдпрдеाрд░्рде рдЪेрддрдиा : рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди’ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдкी.рдПрдЪрдбी рдХी рдЙрдкाрдзि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдеी। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдЙрдирдХी рдЧрд╣рд░ी рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЬ्рдЮाрддा рднी рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕ंрдмंрдзी рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рд▓िрдЦी рд╣ै -- рдХोрд░िрдпाрдИ рднाрд╖ा рдоें। 477 рдкृрд╖्рдаों рдХा рдпрд╣ рдПрдХ рдЧрдо्рднीрд░ рдХाрд░्рдп рд╣ै।
рдЬрд░ूрд░ рдкрдв़े; рд╣िрди्рджी рджिрд╡рд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ : рд╣िрди्рджी рдХा рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдмрдв़рддा рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡
рд╣िрди्рджी рдХे рд╣ी (рдЕрдм рд╕ेрд╡ाрдиिрд╡ृрдд) рд╡рд░िрд╖्рда рдк्рд░ाрдЪाрд░्рдп рдк्рд░ो. рд▓ी.рдЬंрдЧ рд╣ो рдиे рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░рдпोрдд्рддрд░ рд╣िрди्рджी рдФрд░ рдХोрд░िрдпाрдИ рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдкी-рдПрдЪрдбी рдХी рдЙрдкाрдзि рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рд╣ै । рдпрд╣ рдЧ्рд░ंрде рдкрд░ाрдЧ (рдЕрднिрд░ूрдЪि рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी ) рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рднी рд╣ुрдЖ рдеा । рдпे рд╣िрди्рджी рдХी рд╕ेрд╡ा рдиिрд░рди्рддрд░ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рдкрд╣рд▓ा рд╣िрди्рджी-рдХोрд░िрдпाрдИ рд╢рдм्рдж рдХोрд╢ рднी рдоेрд░े рдХोрд░िрдпा рдоें рд░рд╣рддे( 1995 рдоें) рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рднी рдХрд░ाрдпा। рдпрд╣ рдХोрд╢ 67000 рд╢рдм्рджो рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ै । рд╣िंрджी рд╢рдм्рдж рдХे рд╕ाрде рдХोрд╖्рдардХों рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рд╣िрди्рджी рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рджे рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै । реЫрд░ूрд░ рд░рд╣рдиे рдкрд░ рд╢рдм्рдж рдХे рд╕ाрде рдЬुреЬ рд╕рдХрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрди्рдп рд╢рдм्рдж/рд╢рдм्рджों рдХे рдЕрд░्рде рднी рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдЕंрддिрдо рдФрд░ рдЕंрддिрдо -рдЪेрддाрд╡рдиी। рдЗрд╕ рдХोрд╢ рдХी рднूрдоिрдХा рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрджूрдд рд╢्рд░ी рд╢рд╢ांрдХ рдиे рд▓िрдЦी рд╣ै। рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рд▓ी (рдИ) рдЬंрдЧ рд╣ो рдХी рд╣ी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рдФрд░ рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп (рд╡े рджे) рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЧ्рд░ंрде "рд╣िрди्рджी рд╡्рдпाрдХрд░рдг" (рд╣िрди्рджी рдоुрди рдмाрдк) рд╣ै । рдпрд╣ 381 рдкृрд╖्рдаों рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдЧ्рд░ंрде рд╣ै । рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп (рд╡े рджे) рдХी рд╣ी рдк्рд░ो. рдХिрдо рдК рдЬो рдиे рдЕрдкрдиी рджेрдЦ-рд░ेрдЦ рдоें рдкрд╣рд▓ा рдХोрд░िрдпाрдИ-рд╣िрди्рджी рд╢рдм्рдж рдХोрд╢ рддैрдпाрд░ рдХрд░рдХे рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░ाрдпा рд╣ै । рдпрд╣ рдХाрд░्рдп 1994 рдоें рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ рдеा рд▓ेрдХिрди рд╕ंрдкрди्рди 2000-08 рдоें рд╣ी рд╣ो рд╕рдХा । рдЗрд╕ 700 рдкृрд╖्рдаों рдХे рдХोрд╢ рдоें 50000 рдоुрдЦ्рдп рдФрд░ 20000 рдЙрдкрдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯिрдпां рд╣ैं। рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рдХिрдо рдК рдЬो рдХी рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдмेрд╕िрдХ рд╣िрди्рджी рднी рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै । рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЕрддिрдеी рдЖрдЪाрд░्рдп рд░рд╣ рдЪुрдХे рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рд╕ рд╣े рдЬंрдЧ рдиे рднी рдоाрдирдХ рд╣िрди्рджी рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рд╣ै । рднाрд╖ाрд╢рд╕्рдд्рд░ी рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдЫै рднी рдмрд╣ुрдд рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рд╕े рд╣िрди्рджी рдХे рдХोрд░िрдпाрдИ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдХो рдиिрд░рди्рддрд░ рдЖрдЧे рдмреЭा рд░рд╣े рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХे рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрди рдиे рд╣िрди्рджी-рдХोрд░िрдпाрдИ рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк (conversational ) рдиिрджेрд╢िрдХा (guide) рддैрдпाрд░ рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рджो рднाрдЧ рд╣ैं । рдкрд╣рд▓े рднाрдЧ рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдЬैрд╕े рднाрд╖ा, рдЕрднिрдирди्рджрди, рдкрд░्рдпрдЯрди рдЖрджि рдкрд░ рд╣िрди्рджी-рд╡ाрдХ्рдп рд╣ैं; рджूрд╕рд░े рднाрдЧ рдоें рдЕрдХाрд░ рдЖрджि рдХ्рд░рдо рд╕े рд░ोреЫрдорд░्рд░ा рдк्рд░рдпोрдЧ рдоे рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╢рдм्рджों рдХो рд╕ंрдЬोрдпा рдЧрдпा рд╣ै । рдЗрд╕ 153 рдкृрд╖्рдаीрдп рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рдХीрдордд 335 рд░ुрдкрдП рд╣ैं рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рдЗрд╕рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдкрд░्рдпрдЯрдХों рдХे рд▓िрдП рднी рд╣ै । рднाрд░рдд рдХी рд╣ी рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд░рд╣ рдЪुрдХी рд╣िрди्рджी рдХी рдЕрддिрдеी рдЖрдЪाрд░्рдп рдк्рд░рддिрднा рдоुрджिрд▓िрдпाрд░ ( рдоैрд╕ूрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ рдоें рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рдФрд░ рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдкрдж рд╕े рд╕ेрд╡ाрдиिрд╡ृрдд ) рдиे рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдХोрд░िрдпाрдИ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджी рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рд╕ी рдбी рднी рддैрдпाрд░ рдХी рд╣ै।
рдХोрд░िрдпा рдХे рдорд╢рд╣ूрд░ рдмाрдЬाрд░ рдЗрдЯेрд╡ाрди рдоें рдЬाрдЗрдП рдФрд░ рдмंрдЧрд▓ाрджेрд╢ी рдж्рд╡ाрд░ा рдЦोрд▓ी рдЧрдИ рджुрдХाрди рдХा рдиреЫाрд░ा рджेрдЦिрдП। рдХौрди рд╕ा рдорд╕ाрд▓ा рд╣ै, рдХौрди рд╕ी рджाрд▓ рд╣ै рдпा рдЪाрдп рд╣ै рдЬो рд╡рд╣ाँ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдмрдиी рдмрдиाрдпी рд░ोрдЯिрдпाँ рдФрд░ рдкрд░ांрдаे рднी рд╡рд╣ाँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдФрд░ рдоैрдЧी рднी। рдЖрдЯा рднी। рдЗрди рднोрдЬрдиाрд▓рдпों рдФрд░ рджुрдХाрдиों рдиे рдХिрддрдиे рд╣ी рд╣िрди्рджी рд╢рдм्рдж рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдХрд░ рджिрдП рд╣ैं। рд╕рдоोрд╕ा, рддंрджूрд░, рджाрд▓ рдЖрджि рдХिрддрдиे рд╣ी рд╢рдм्рдж рдЖрдЬ рдирдИ рдкीреЭी рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоें рд╣ैं।
рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдоें рдЖрдпोрдЬिрдд рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िрди्рджी рд╕рдо्рдоेрд▓рди (рдЬुрд▓ाрдИ, 2007) рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕ंрдШ рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдорд╣ाрд╕рдЪिрд╡ рдорд╣ाрдорд╣िрдо рдмाрди рдХी рдоूрди рдиे, рдЬो рдХोрд░िрдпाрдИ рд╣ैं, рдЕрдкрдиे рднाрд╖рдг рдоें рд╣िрди्рджी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдХे рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा рдоें рд╣िрди्рджी рдПрд╡ं рднाрд░рдд-рдк्рд░ेрдо рдХी рд╣ी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी।
рдЕрдиुрд╡ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХी рджिрд╢ा рдоें рдмреЭрддी рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХ рд╕рдЬрдЧрддा рдПрд╡ं рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рднी рд╣िрди्рджी рдЬाрдирдиे рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдмреЭा рд░рд╣ी рд╣ैं।
рдЬрд╣ां рддрдХ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХी рдмाрдд рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдлिрд▓рд╣ाрд▓ рдмрд╣ुрдд рдордЬрдмूрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдиि:рд╕ंрджेрд╣ рдЧुрд░ुрджेрд╡ рд░рд╡ींрдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рдХा рддो рднрд░рдкूрд░ рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ुрдЖ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╣िंрджी рд╕े рдХोрд░िрдпाрдИ рдоें рдФрд░ рдХोрд░िрдпाрдИ рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЬो рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ुрдП рд╣ैं рд╡े рдЕंрдЧुрд▓िрдпों рдкрд░ рдЧिрдиे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдкिрдЫрд▓े рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдХोрд░िрдпा рдХी рдХुрдЫ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╣िрди्рджी рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी, рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ, рдкीрддाрдо्рдмрд░ рдкрдм्рд▓ीрд╢िंрдЧ рдХрдо्рдкрдиी, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд░ाрдЬрдкाрд▓ рдПंрдб рд╕ंрд╕ рдЖрджि рдиे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкुрд╕्рддрдХें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рд╣ैं। рд╕ौрднाрдЧ्рдп рд╕े рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдкुрд╕्рддрдХों рдХे рд╕ृрдЬрди рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдХे рд▓ेрдЦрдХ (рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢) рдХो рд╣ी рдоिрд▓ा рд╣ै। рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиूрджिрдд рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ैं : рдХोрд░िрдпाрдИ рдХрд╡िрддा рдпाрдд्рд░ा,( рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдкुрд╕्рддрдХ рдЬिрд╕рдоें рдЕрд╡िрднाрдЬिрдд рдХोрд░िрдпा рдкрд╣рд▓ी рдХрд╡िрддा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╡िрдпों рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ैं, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी) рдХोрд░िрдпाрдИ рдмाрд▓ рдХрд╡िрддाрдПं (рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ), рдХोрд░िрдпाрдИ рд▓ोрдХ рдХрдеाрдПं (рдкीрддाрдо्рдмрд░ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рдХрдо्рдкрдиी), рдЬाрджुрдИ рдмांрд╕ुрд░ी рдФрд░ рдЕрди्рдп рдХोрд░िрдпाрдИ рдХрдеाрдПं (рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ), рддрдеा 2015 рдоें рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा. рд▓ि. рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдЦрд▓рдиाрдпрдХ’ (рдпी рдоुрди рдпॉрд▓ рдХे рдХोрд░िрдпाрдИ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╣िрди्рджी рдЕрдиुрд╡ाрдж)। рдЗрд╕ рдХे рджो рд╕्рддрд░ рд╣ैं: рдПрдХ рд╕ीрдзा-рд╕ीрдзा рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╕ांрдХेрддिрдХ। рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдЕрд░्рде рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдПрдХ рдРрд╕े рдмिрдЧреЬैрд▓ рдоॉрдиीрдЯрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиी рддाрдХрдд рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЭंрдбा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрддрдиे рд╣ी рддрд░рд╣ рдХे рд╣рдердХрдг्рдбे рдЕрдкрдиाрддा рд╣ै। рд╕ांрдХेрддिрдХ рдЕрд░्рде рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХे рднीрддрд░ рдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рдЕрдзिрдиाрдпрдХрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрддा рд╣ै рдЬो рддाрдХрддрд╡рд░ рдмрдирдиे рдХी рднрд░рдкूрд░ рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдордиुрд╖्рдп рдХुрдЫ рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рдЦुрдж рдХो рддाрдХрддрд╡рд░ рдХрд╣рд▓ाрдиे рдХा рдордиुрд╖्рдп рдоें рдПрдХ рдЕрджрдордиीрдп рдирд╢ा рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖрдд्рдордХрдеाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рд╣ै рдЬिрд╕рдХा ‘рдЦрд▓рдиाрдпрдХ’ ‘рдУрдо рд╕ोрдХ рджे’ рд╣ै। рдоेрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиूрджिрдд рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдХाрджрдоी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा 2023 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдХिрдо рд╕ोрд╡рд▓ рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ’ рдХा рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा। рдХिрдо рд╕ोрд╡рд▓ рдХी рдХрд╡िрддा рд▓ोрдХрдЧीрддों рдпाрдиी рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд▓ोрдХ рдЧीрддों (рдоिрди्рдпो) рдФрд░ рд▓ोрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╕े рднрд░рдкूрд░ рд╣ै, рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рдХोрд░िрдпा рдХे рд╡рд░्рдб्рд╕рд╡рд░्рде рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░ो. рдЬेрд╣िрдпुрди рдЬे. рдХिрдо рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, '' рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рди्рдпाрдп рдХे рд▓िрдП, рдЙрд╕े рдХोрд░िрдпा рдХा рд╡рд░्рдб्рд╕рд╡рд░्рде рдмрдирдиे рдХा рд╣рдХ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдгीрдпрддा рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣рдЬ-рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा рдХो рдХाрдо рдоें рд▓ाрдиे рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ौंрджрд░्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрд▓्рдХि рдЬीрд╡рди рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХो рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЧрд╣рд░ी рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд░ुрдЪि рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी।” рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдХी рддुрд▓рдиा рд░ॉрдмрд░्рдЯ рдмрд░्рди्рд╕ рдФрд░ рдбрдм्рд▓्рдпू.рдмी рдпेрдЯ्рд╕ рдХी рдХрд╡िрддा рд╕े рдХी рд╣ै- рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдпों рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдФрд░ рдоिрдердХ рдФрд░ рд▓ोрдХрдХрдеाрдУं рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдмंрдз рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХुрдЫ рд╕рдоाрдирддाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░। рднाрд░рддीрдп рдкрдХ्рд╖ рдоें, рд╣рдо рдЙрдирдХी рд╢ैрд▓ी рдпा рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рддрд░ीрдХे рдХी рддुрд▓рдиा рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣िंрджी рдХрд╡ि рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди рд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें, рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдЕрд░्рде рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд╣ुрдП рдмिрдиा, рдХрд╡िрддाрдПँ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдХोрд░िрдпा рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд╕ंрдХрдЯ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдХोрдИ рд╢рдХ рдирд╣ीं рдХि рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдЙрд╕ рд╢ैрд▓ी рдоें рдоुрдЦрд░ рдпा рдЖрдХ्рд░ाрдордХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬिрд╕े рдХोрд░िрдпाрдИ рдЖрд░्рдЯिрд╕рдЯ्рд╕ рдк्рд░ोрд▓ेрдЯेрд░िрдпрди рдлेрдбрд░ेрд╢рди рдпा рдХे рдП рдкी рдПрдл рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиाрдпा рдеा рдЬो 1925 рдоें рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдеी, рд▓ेрдХिрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХे рдЕрднाрд╡ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЗрд╕े рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा । рд╣ां, рдХेрдПрдкीрдПрдл (KAPF) рдХे рдПрдХ рд╕рдХ्рд░िрдп рд╕рджрд╕्рдп рдХिрдо рдХीрдЬिрди рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоुрдж्рджों рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╕ोрд╡рд▓ рдХी рдХрд╡िрддा рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд▓ोрдХ-рдЧीрдд рд╢ैрд▓ी рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕ोрд╡рд▓ рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдХुрдЫ рдЦाрд╕ рдЬ्рдпाрджा рдирд╣ीं рд╣ै। BottoрдЕрдм рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рддрде्рдп рд╣ै рдХि ‘ рд▓ोрдХ рдЧीрдд рд╢ैрд▓ी ’рдХो рдХिрдо рд╕ोрд╡рд▓ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрдирдмूрдЭрдХрд░ рдХेрд╡рд▓ рдЬाрддीрдп рдХोрд░िрдпाрдИ рдкрд╣рдЪाрди рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा рдеा рдЬिрд╕े рдЬाрдкाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдз्рд╡рд╕्рдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рджूрд╕рд░े, рдЬैрд╕ा рдХि рд╕ोрд╡рд▓ рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдоेंрдЯрд░ рдХिрдо рдУрдХ рдиे рд╕ोрд╡рд▓ рдХी рдоृрдд्рдпु рдпा рдЬाрдирдмूрдЭрдХрд░ рдХी рдХी рдЧрдИ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХे рдмाрдж рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा, рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдордп рдеा рдЬрдм рдЕрди्рдп рд▓ेрдЦрдХ рд╕рднी рдирд╡ीрдирддрдо рд╡िрджेрд╢ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдлैрд╢рди рдХा рдкीрдЫा рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рдФрд░ рдХिрдо рд╕ोрд╡рд▓ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХोрд░िрдпाрдИ рд▓ोрдХ рдЧीрддों рдХी рдаेрда рдХोрд░िрдпाрдИ рд╢ैрд▓ी рдХी рдУрд░ рдЧрдП рдеे।
рдпрд╣ां рд╡рд░िрд╖्рда рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХिрдо рдпंрдЧ рд╢िрдХ рдХा рдиाрдо рдлिрд░ рдПрдХ рдмाрд░ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣ूंрдЧा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рд╕рдо्рдмंрдзी рдЕрдиेрдХ рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦी рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд╣िंрджी- рдЕрдиुрд╡ाрдж рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдиे рд╣ी рдХिрдпा рд╣ै। рдХрд╡िрддाрдПँ рдкुрд╕्рддрдХ рд░ूрдк рдоें ‘ рдж рдбे рдм्рд░ेрдХ्рд╕:рдУ рдЗंрдбिрдпा’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдЕрдЬंрддा, рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ैं। рд╕ुрдЦрдж рд╕рдоाрдЪाрд░ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рд╡ाрдж्рдп рдпंрдд्рд░ों рдЖрджि рдХे рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХे рд▓िрдП рдЧैрд▓рд░ी рдмрдиाрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЙрдирд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓рдЧрднрдЧ рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ुрдЖ рдХि рдЧैрд▓рд░ी рдХा рдиाрдо рдУрдЗрдо рд╢ांрддि рдЧैрд▓рд░ी рд░рдЦा рдЬाрдП।
рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЗрд╕ी рд▓ेрдЦрдХ рдпाрдиी рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢ рдХे рдХिрддрдиे рд╣ी рдХोрд░िрдпा рд╕ंрдмंрдзी рд▓ेрдЦ (рд╣िрди्рджी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें) рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं рдЬो ‘рдпाрджें рдорд╣рдХी рдЬрдм’ (рдХिрддाрдмрд╡ाрд▓े, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी) рддрдеा рдИрд╕्рдЯ рдПрд╢िрдпрди рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░ ( East Asian Literatures, Northern Book Centre, New Delhi, ) рд╕рд╣िрдд рд╡िрднिрди्рди рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ैं। рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХाрд░्рдп рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ैं। рдЕрдиेрдХ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ैं। рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдорд╣िрд▓ा рдХрд╡िрдпों- рдоूрди рдЪुंрдЧ рд╣ी ( рдирдпा рдЬ्рдЮाрдиोрджрдп , рдЬुрд▓ाрдИ. 2014) рдФрд░ рд░ा рд╣ीрджुрдХ ( рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा, рдордИ-рдЬूрди, 2013) рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं।
рдХोрд░िрдпा рд╕ंрдмрдзी рджो рдЕрди्рдп рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХी "рднोрд░ рдХा рд╕рдкрдиा" (рдпाрдд्рд░ाрд╡ृрдд्рдд) рдФрд░ рдкрдж्рдоा рд╕рдЪрджेрд╡ рдХी рдХोрд░िрдпाрдИ ‘рд╕ीрдЬो’(рдПрдХ рдХрд╡िрддा-рд░ूрдк) рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрджों рдХी рдкुрд╕्рддрдХ "рд╢िрд╢िрд░ рд░ाрдд्рд░ि рдХा рдЕрдиुрд░ाрдЧ" рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдкрд╣ाреЬ рдоें рдлूрд▓’ рдиाрдо рд╕े рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиे рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдоेрд░ी рдиिрдЧाрд╣ рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдФрд░ рдмेрд╣рддрд░ рд╣ो рд╕рдХрддे рдеे। рдХोрд░िрдпा рдХी рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд▓ेрдЦिрдХा рд╢िрди рдЧ्рдпोंрдЧ рд╕ूрдХ рдХे рд╕ुрд╡िрдЦ्рдпाрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдиीрд▓ाрдн рдХृрдд рдЕрдиुрд╡ाрдж ‘ рдоाँ рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा”’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рд░ाрдЬрдкाрд▓ рдПрдг्рдб рд╕ंрдЬ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХोрд░िрдпрди рдоां рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд░ोрдЬрдорд░्рд░ा рдХी рдЬिंрджрдЧी рдоें рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЦрдЯрддी рдФрд░ рд╕рдорд░्рдкिрдд рд▓ेрдХिрди рдк्рд░ाрдп: рдорд╣рдд्рдд्рд╡рд╣ीрди рдФрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╕рдордЭी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी ‘рдоां’ рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд░ाрдЬрдкाрд▓ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдЪрд░्рдЪिрдд рд▓ेрдЦिрдХा рд╕ुрди рдоी рд╣्рд╡ांрдЧ рдХा рдк्рд░рдЧрддि рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиूрджिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘ рдХुрдд्рддा рдЬिрд╕рдиे рд╕рдкрдиे рджेрдЦрдиे рдХी рд╣िрдо्рдордд рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗंрд╕ाрдиी рд░िрд╢्рддों рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ рдФрд░ рд╕ंрд╡рджेрдиाрдУं рдХो рджिрдЦाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдПрдХ рд╕рдордЭ рднी рджी рдЧрдИ рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдХी рд╕ाрд░ी рдЪीрдЬें рд╡ैрд╕ी рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдЬैрд╕ी рд╣рдо рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рдк्рдпाрд░ рдФрд░ рдЕрдкрдиेрдкрди рд╕े рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрдиंрдж рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рджो рдФрд░ рдХृрддिрдпों рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧा। рдкрд╣рд▓ी рдХृрддि рд╣ै- рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХोрд░िрдпा рдХे рд▓рдм्рдз рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЫрд╡े рд╣ुрди рдЗрди (рдЪोрдИ рдЗрди рд╣ुрди, Choi Hun In) (13 April 1936-23 Julu, 2018) рдХा рд╣िंрджी рдоें ‘рд░ंрдЧрдоंрдЪ’ (рдЧ्рд╡ांрдЧ рдЬंрдЧ, GwangJang, ъ┤СьЮе) рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдЕрдиूрджिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рд╣ैं- рдиो рдпुंрдЧ рдЬा рдФрд░ рдЖрд▓ोрдХ рдХुрдоाрд░ рд░ाрдп। рдЗрд╕ рдХृрддि рдоें рдлंрддाрд╕ी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрдеाрд░्рде рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХрдеाрдиाрдпрдХ рд▓ी рдо्рдпंрдЧрдЬुрди рдХे рдкाрдЧрд▓рдкрди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдиूрдХूрд▓ рди рдмрджрд▓ рдкाрдиे рдХी рдЙрд╕рдХी рд╡िрдлрд▓рддा рдХो рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХрдеाрдиाрдпрдХ рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рдЫрдд्рд░рдЫाрдпा рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХ्рд░ांрддि рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдЖ рджिрдЦाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдХрднी рдЕрдоैрдд्рд░ीрдкूрд░्рдг рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдХрднी рдЕрддीрдд рдХे рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ рджिрдиों рдХी рд╕्рдоृрддि рдоें рдШिрд░ा рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै। рдХрдеाрдиाрдпрдХ рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдкрдиी рдЦाрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЙрд╕ рджौрд░ рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ै рдЬрдм рдХोрд░िрдпाрдИ рдк्рд░ाрдпрдж्рд╡ीрдк рдоें рдЕрдкрдиी рдЕрд▓рдЧ рд╕рд░рдХाрд░ें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ाрдордкंрдеी рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдгрдкंрдеी рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд▓реЬे рдеे। рд╡рд╣ рд╡ैрднрд╡ рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдХी рдХीрдЪреЬ рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕िрдд рд╣ोрддे рдХोрд░िрдпा рдХो рджेрдЦрдХрд░ рд╣рддाрд╢ा рд╕े рднрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рддрд░рд╣ рднाрдЧрдХрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдХी рдУрд░ рднाрдЧ рдЬाрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯों рдХी рджृреЭ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рд╡рд╣ рднीрддрд░ी рдЧुрдк्рдд рд╢рдд्рд░ुрддा рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдмेрдЪрди рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ोрдЪ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕рд╣рдЬ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдмाрдзрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рднी рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рдХोрд░िрдпा рдХी рд▓реЬाрдИ рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕े рдлिрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा рдХी рдУрд░ рд╕िрдпोрд▓ рдЖрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ рджрд╕्рддे рдоें рд▓реЬрддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рдЧिрд░рдл्рддाрд░ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рдПрдХ рдмंрджी рд╢िрд╡िрд░ рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдПрдХ рд╕рдордЭौрддे рдХी рддрд╣рдд рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрдЧे рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рддीрд╕्рд░े рдФрд░ рддрдЯрд╕्рде рджेрд╢ рднाрд░рдд рдХो рдЪुрдирддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпाрдд्рд░ा рдХे рджौрд░ाрди рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рдХूрджрдХрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрднाрдЬрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдк्рд░рдЦрд░рддा рд╕े рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рдХृрддि рд╣ै- рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХोрд░िрдпाрдИ рдХрдеाрдПँ । рдЬूрди 2004 рдоें рдпूрдиिрдХॉрд░्рди рдмुрдХ्рд╕ рдк्рд░ा.рд▓ि., рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдбॉ. рдЬोंрдЧ рд╕ूрди рд╕िрдпो рдФрд░ рдбॉ. рдПрдо. рдЬ्рдЮाрдирдо рд╣ैं। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХोрд░िрдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдпाрдиुрд╡ाрдж рд╕ंрд╕्рдеाрди рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдЬрд░ूрд░ рдкрдв़े; рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрд╡ं рддрдХрдиीрдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा
рдПрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп। рдЖрдард╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдПрдХ рдХोрд░िрдпрди рднिрдХ्рд╖ुрдХ рд╣े рдЪो рдиे рдЪीрди рд╕े рднाрд░рдд рдХी рдХрдаिрди рдпाрдд्рд░ा рдХी рдеी। рдЗрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХा рд╡ृрддांрдд рдЙрд╕рдиे рдбाрдпрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦा। рдЗрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рднाрд░рдд рдХे рдЙрд╕рдХी рдиिрдЧाрд╣ рд╕े рдЬाрдирдХाрд░ी рдкूрд░्рдг рджрд░्рд╢рди рдХिрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪंрдж्рд░िрдХेрд╢ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж ‘ рд╣े-рдЪो рдХा рдпाрдд्рд░ा рд╡ृрддांрдд’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд(рдк्рд░.рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг: 2011) рд╣ै।
рдЕрдм рдеोреЬा рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рд╣िंрджी рд╕े рдХोрд░िрдпाрдИ рднाрд╖ा рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХा рднी рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬाрдП। рд╣िрди्рджी рдХे (рдЕрдм рд╕ेрд╡ाрдиिрд╡ृрдд) рд╡рд░िрд╖्рда рдк्рд░ाрдЪाрд░्рдп рдк्рд░ो. рд▓ी.рдЬंрдЧ рд╣ो рдиे рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рддрдорд╕’ рдХा рдкрд╣рд▓े рдкрд╣рд▓ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рдеा। рдЗрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд▓ोрдХ рдЬीрд╡рди, рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдмрд╣ुрдд реЫрд░ूрд░ी рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрдоांрд╢ु рдЬोрд╢ी, рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी, рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдпाрджрд╡, рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рдХाрд╢ीрдиाрде рдЖрджि рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рд▓ोрдХрдХрдеाрдУं рдФрд░ рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рднाрд░рддी рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рднी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдП рд╣ैं । рдПрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░ो. рдХिрдо рдК рдЬो рдиे рдХрдмीрд░, рдШрдиाрди्рдж, рдиिрд░ाрд▓ा, рд░рдШुрд╡ीрд░ рд╕рд╣ाрдп, рдзूрдоिрд▓ рдЖрджि рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рддрдеा рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж, рдпрд╢рдкाрд▓, рдоोрд╣рди рд░ाрдХेрд╢, рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी, рдЬ्рдЮाрдирд░ंрдЬрди рдЖрджि рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдП рд╣ैं рдкрд░ рд╡े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ( рдкुрд╕्рддрдХाрдХाрд░) рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै । рдк्рд░ो. рдИ (рд▓ी) рдЙंрдЧ рдЧू рдиे рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдХे рдиिрд░्рдорд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рд╣ै। рд╡рд░िрд╖्рда рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХिрдо рдпांрдЧ рд╢िрдХ рдиे рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢ рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиे рд╣ी рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╢ांрддि рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рднी рдХिрдпा рд╣ै। рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдиाрдо рд╣ै – ‘рд╕े рджрд▓ рдЙрдИ рдЧ्рдпोрд▓ рд╣рди’ рдЕрд░्рдеाрдд ’рдЪिреЬिрдпा рдХा рдм्рдпाрд╣’ । рдХिрд╕ी рднी рд╣िрди्рджी рдХрд╡ि рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдХोрд░िрдпाрдИ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै।рдХिрдо рдЫंрдЧ рдпोंрдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िрдоांрд╢ु рдЬोрд╢ी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рд╕ु-рд░ाрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рд╢ांрддि рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиे рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдпोрдз्рдпा рдХी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ी рдФрд░ рдХोрд░िрдпा рдХे рд░ाрдЬा рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдП рдХोрд░िрдпा рдоें рд░рд╣े рднाрд░рдд рдХे рднूрддрдкूрд░्рд╡ рд░ाрдЬрджूрдд рд╢्рд░ी рдПрди. рдкाрд░्рдеाрд╕ाрд░рдеी рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХिрдо рдпांрдЧ рд╢िрдХ рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рд╕े рд╢рд░рддрдЪрди्рдж्рд░, рдХрд░рддाрд░ рд╕िंрд╣ рджुрдЧ्рдЧрд▓, рдоंрдЯो рдЖрджि рдХी рднी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡ेрдж, рдЙрдкрдиिрд╖рдж् рдЖрджि рдзाрд░्рдоिрдХ рдЧ्рд░ंрде рднी рдЬैрд╕े-рддैрд╕े рдЕрдиूрджिрдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЬाрдирдХाрд░ी рдоें рдпрд╣ рднी рдЖрдпा рд╣ै рдХि рддрдоिрд▓ рднाрд╖ा рд╕े рдХुрд░рд▓ рдкाрда рдХा рдкрд╣рд▓ा рдЬाрдкाрдиी рдЕрдиुрд╡ाрдж 1981 рдоें рд╢ूрдЬो рдоाрдд्рд╕ुрдиाрдЧा рдиे рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдХुрд░ाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдХोрд░िрдпाрдИ рдоें рднी рдкрд╣рд▓ा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा। 2017 рдоें рднी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдХुрд░ाрд▓ рдкाрда рдХा рдХोрд░िрдпाрдИ рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдЬाрдирдХाрд░ी рддो рдк्рд░ाрдп: рд╕рднी рднाрд░рддीрдпों рдХे рдкाрд╕ рд╣ै рдХि ‘рддिрд░ुрдХ्рдХुрд░рд▓’ рддрдоिрд▓ рднाрд╖ा рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рдоुрдХ्рддрдХ-рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиा рд╣ै рдЬिрд╕े рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдорд╣ाрди рд░рдЪрдиा рдХा рджрд░्рдЬा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХृрддि рдоें рдЫोрдЯे рджोрд╣े рдпा рдХुрд░ाрд▓ рд╕рдо्рдорд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡ेрдж, рдЙрдкрдиिрд╖рдж् рдЖрджि рдзाрд░्рдоिрдХ рдЧ्рд░ंрде рднी рдЬैрд╕े-рддैрд╕े рдЕрдиूрджिрдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рдмाрдж рдоें рд╕ीрдзे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рдХोрд░िрдпाрдИ рднाрд╖ा рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХी рд╕्рдеिрддिрдпां рдЦोрдЬी рдЧрдИं।
рдПрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी। рдКрдкрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рдХोрд░िрдпा рдоे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХा рд╕ंрдХेрдд рджिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै। рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдмौрдж्рдз рдоंрджिрд░ ‘ рд╣े рдЗрди рд╕ा’ рдоें рдЖрдЬ рднी рдХोрд░िрдпрди рдд्рд░िрдкिрдЯिрдХा рдЕрд░्рдеाрдд рдмौрдж्рдз рдЧ्рд░ंрде рдд्рд░िрдкिрдЯिрдХा рдХा рдХोрд░िрдпाрдИ рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдХोрд░िрдпрди рдд्рд░िрдкिрдЯрдХा рдХा рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рдХोрд░िрдпो рд░ाрдЬ (918-1392) рдоें рджो рдмाрд░ рд╣ुрдЖ рдеा। рд░ाрдЬा рдФрд░ рд▓ोрдЧों рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा рдХि рдЙрд╕рдХी рдоौрдЬूрджрдЧी рд╕े рдХोрдИ рднी рдЖрдХ्рд░рдордг рдкीрдЫे рдзрдХेрд▓ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдмрдиा рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рдХा рдХाрд░्рдп 1087 рдоें рдкूрд░ा рд╣ुрдЖ। рд▓ेрдХिрди рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рд╕े 1232 рдоें, рдоंрдЧोрд▓ों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдоें рдд्рд░िрдкिрдЯрдХा рдЬрд▓ рдЧрдИ। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж 1236 рдоें рдкुрдиः рдХाрд░्рдп рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ - рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬा рдЧो рдЬोंрдЧ рдХे рд╣ुрдХ्рдо рд╕े। рд▓рдЧрднрдЧ 16 рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдмाрдж 1251 рдоें рд╡рд░्рддрдоाрди рдд्рд░िрдкिрдЯрдХा рдХा рдХाрд░्рдп рд╕िрдж्рдз рд╣ो рд╕рдХा। рдкрд╣рд▓े рдЗрд╕े рд╕ोрд▓ рд╢рд╣рд░ рдХे рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдХांрдЧрд╣рд╡ा рджो рдиाрдордХ рдж्рд╡ीрдк рдоें рд░рдЦा рдЧрдпा рдФрд░ рдмाрдж рдоें 1398 рдоें рд╣े рдЗрди рд╕ा рдоें рд▓ाрдпा рдЧрдпा। рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХे рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХी рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдЕрднी рдмрд╣ुрдд рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
рдЖрдЬ рдХोрд░िрдпा рдоें рд╣िрди्рджी рдХी рдУрд░ рдирдИ рдкीреЭी рдХा рдЗрд╕ рд╣рдж рддрдХ рд░ूрдЭाрди рд╣ुрдЖ рд╣ै рддो рдЗрд╕े рднाрд░рдд рдХी рдУрд░ рдмреЭे рд░ूрдЭाрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╣ी рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा। рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдХोрд░िрдпा рдХा рднाрд░рдд рдоें - рдЦाрд╕рдХрд░ рднाрд░рдд рдХे рдмाреЫाрд░ рдоें - рдзрдоाрдХेрджाрд░ рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХोрд░िрдпा рдоें рднाрд░рдд рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдмрд╣ुрдд рджृреЭрддा рд╕े рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдФрд░ рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рд╕े рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдХोрд░िрдпा рдоें рд╣िрди्рджी рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рднी рдЙрддрдиी рд╣ी рджृреЭрддा рд╕े рдЕрдкрдиा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рдХрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै। рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े, рдпрджि рд╣рдо рднाрд░рддीрдпों, рд╣рдоाрд░ी рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдУрд░ рд╕े рднी рд╣िрди्рджी рдХी рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рднूрдоिрдХा рдХो рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рд╕े рдиिрднाрдиे рдХी рдУрд░ рдЙрдЪिрдд рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЧрдпा рддो рдХोрд░िрдпा рдоें рдЙрд╕рдХी рдмреЭрддी рд╣ुрдИ рдк्рд░рдЧрддि рдХो рдХोрдИ рдирд╣ीं рд░ोрдХ рд╕рдХेрдЧा। рдмрдЦूрдмी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЖрдЬ рдХोрд░िрдпा рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЙрди рдЧिрдиे рджेрд╢ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╣िрди्рджी рдХा рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рдЕрдЧ्рд░рдЧाрдоी рд╣ै।
рдЕंрдд рдоें рдЗрддрдиा рдФрд░ рдХрд╣рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдЪाрд╣рддा рд╣ूं рдХि рд╣िрди्рджी рдХे рд╕рдоाрдЪाрд░ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рджिрдЦाрдиे рд╡ाрд▓े рдЯी.рд╡ी. рдЪैрдиेрд▓ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиे рд╕े рднी рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдмाрд░े рдоें рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдЬाрдирдиे рдХी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдЪि рдХोрд░िрдпाрдИ рд▓ोрдЧों рдоें рдмреЭрддी рдЬाрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдПрдХ рдХोрд░िрдпाрдИ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЬिрд╕рдХा рднाрд░рддीрдп рдиाрдо ‘рд╕рдоीрд░’ рд╣ै, рдиे рдпрд╣ рдЪिрди्рддा рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдХि рд╣िрди्рджी рдХो рднाрд░рдд рдХी рд░ाрдЬ рдПрд╡ं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдЬिрд╕ рд░ूрдк рдоें рдмрдиा рд▓िрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдеा рдЙрд╕рдоें рднाрд░рддीрдп рдЪूрдХे рд╣ैं। рдЙрд╕ рдУрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
-рдк्рд░ो. (рдбॉ.) рджिрд╡िрдХ рд░рдоेрд╢
рдкूрд░्рд╡ рдЖрдЪाрд░्рдп (рд╣िंрджी), рд╣ांрдЧुрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ाрдПं,
рд╕ोрд▓, рджрдХ्рд╖िрдг рдХोрд░िрдпा।
рдпे рднी рдкрдв़ें; рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िрди्рджी рджिрд╡рд╕ рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ : рд╡िрд╢्рд╡ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣िрди्рджी