Dr. Nagesh Pandey ‘Sanjay’ Book Bal Sahitya Ke Pratiman Review by Dr. Nitin Sethi, Hindi Children's Books, Children's Literature in Hindi, Bal Sahitya Pustak Samiksha.
Bal Sahitya Ke Pratiman
рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдХ
рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдкांрдбेрдп 'рд╕ंрдЬрдп'
рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा
рдкुрд╕्рддрдХ : рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди
рд▓ेрдЦрдХ : рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдкांрдбेрдп ‘рд╕ंрдЬрдп’
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ : рдмुрдиिрдпाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд▓рдЦрдирдК
рдоूрд▓्рдп : рд░ु 300, рдкृрд╖्рда : 240
рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ : рдбॉ. рдиिрддिрди рд╕ेрдаी
рд╕рд░्рдЬрдХ рдХो рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рджैрд╡ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╕ृрдЬрди рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдЖрдпाрдо рджेрддा рд╕ाрдзрдХ рдЬрд╣ाँ рдХुрдЫ рдирдпा рд░рдЪрддा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдЕрдкрдиी рдкूрд░्рд╡ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рд╕рд░्рдЬрдХों рдХा рдХृрддिрдд्рд╡ рднी рдЙрд╕рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬो рдпрд╣ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХे рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрдпрдо рдпा рдоाрдирдХ рдмрдиा рджिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं। рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рдпрд╣ी рдиिрдпрдо рдпा рдоाрдирдХ ‘рдк्рд░рддिрдоाрди’ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। ‘рдк्рд░рддिрдоाрди’ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡े рдЖрдзाрд░ рдЬिрдирдХे рдкाрд▓рди рд╕े рд╣рдо рдЕрдкрдиे рднाрд╡ी рд╕ृрдЬрди рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХрд▓ा рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рднी рдпрд╣ी рдмाрдд рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рддो рдХрд╡ि рдХो рд╡ैрд╕े рднी рдк्рд░рдЬाрдкрддि рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै- ‘рдЕрдкाрд░े рдХाрд╡्рдп рд╕ंрд╕ाрд░े рдХрд╡िрд░ेрдХः рдк्рд░рдЬाрдкрддि। рдХрд╡ि рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдо рд╕े рдХोрдИ рднी рд╕ृрд╖्рдЯि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдФрд░ рдпрджि рдпрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै, рддрдм рддो рдк्рд░рддिрдоाрди рдЕрдкрдиी рдкूрд░ी рдк्рд░рдд्рдпंрдЪा рдХे рд╕ाрде рддрдиे рдФрд░ рд╕рдзे рд╣ुрдП рд╣ोрдиे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ैं।
рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдкांрдбेрдп ‘рд╕ंрдЬрдп’ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдкांрдбेрдп ‘рд╕ंрдЬрдп’ рдкिрдЫрд▓े рддीрд╕-рдкैंрддीрд╕ рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ृрдЬрди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ैं। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХрд╡िрддा, рдХрд╣ाрдиी, рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд╕ृрдЬрди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрдкрдиे рд╕рдоाрдЪोрд▓рдиा рдХो рднी рдЕрдкрдиा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рдордп рджिрдпा рд╣ै। ‘рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди’ рдЬैрд╕े рд╡िрд╖рдп рдХो рд╢рдм्рджाрдпिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдкрдиे рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдиा рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдкрдХे рд╡िрдЪाрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। "рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╢ोрдз рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рдЫः рджрд╢рдХों рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рд╣ैं। рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ेрдЦрди рдХे рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдкрд░ рдпрдеाрд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЫिрдЯ-рдкुрдЯ рдЪрд░्рдЪा рднी рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╡рд╣ рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ंрдХुрдЪिрдд, рдПрдХांрдЧी рдФрд░ рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдкूрд░्рдг рдФрд░ рдЕрдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ी рдХрд╣ी рдЬाрдПрдЧी। рджूрд╕рд░े рдХाрд▓ рдФрд░ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХे рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╡рд░्рддрдоाрди рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдоाрдирдХ рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЪрд▓े рд╣ैं। рдЕрд╕्рддु, рдРрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рдПрдХ рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рд╕े рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХी рдЬा рд░рд╣ी рдеी рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░рдкूрд░्рд╡рдХ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рд╕ोрджाрд╣рд░рдг рд╡िрд╡ेрдЪрди рд╣ो।
рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрдЬрдп рдиे рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рддीрди рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯा рд╣ै- рдЕрднिрдЬ्рдЮाрди, рдк्рд░рддिрдоाрди рддрдеा рдЕрдиुрдоाрди। рдк्рд░рдердо рдЦрдг्рдб ‘рдЕрднिрдЬ्рдЮाрди’ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХुрд▓ рдЪाрд░ рдЕрдз्рдпाрдп рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ैं। ‘рдЕрднिрдЬ्рдЮाрди’ рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрд░्рде рд╣ै рдкрд╣рдЪाрди рдпा рд╕्рдорд░рдг। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рд░рд▓ рдЕрднिрдЬ्рдЮाрди рдХрд░рд╡ाрддा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЦंрдб рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЕрд░्рде рдмрддрд▓ाрддे рд╣ुрдпे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХी рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рддрдо्рднों рд╕े рднी рд╣рдоाрд░ा рдкрд░िрдЪрдп рдХрд░рд╡ाрдпा рд╣ै। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкрд░िрднाрд╖ाрдмрдж्рдз рдХрд░рддे рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рд╕ाрд░्рдердХ рд╡рдХ्рддрдд्рдп рдпрд╣ाँ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рд╕्рд╡рдпं рд╕ंрдЬрдп рдЬी рдХा рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╣ै, рдЬिрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╕рд╣рдЬрддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдмाрд▓рдХों рдХा рд╕्рд╡рд╕्рде рдордиोрд░ंрдЬрди, рдЬ्рдЮाрдирд╡рд░्рдзрди рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕рдо्рд╡рд░्рдж्рдзрди рд╣ो, рд╡рд╣ी рд╕рд╣ी рдЕрд░्рдеों рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп, рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा, рдорд╣рдд्рд╡, рд░ूрдк рдЖрджि рдХा рд╡िрд╢рдж् рд╡िрд╡ेрдЪрди рдбा. рдиाрдЧेрд╢ рдпрд╣ाँ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╖рдп рдФрд░ рд╡िрдзाрдУं рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджिрд╢ा рдкрд░ рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдаीрдХ рд╣ी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдмाрд▓рдХों рдХे рд▓िрдП рдирдИ рд╕рдЬ-рдзрдЬ рдФрд░ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╕े рдмрдв़рдХрд░ рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рдЗрд╕ рдЖрд╢ा рдХो рдмрд▓ рдоिрд▓рддा рд╣ै рдХि рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рддрдеा рдЗрд╕рдХी рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдмрдЪ्рдЪों рдХी рддрдеा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рджी рд╣ोрдЧी।
рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ुрдП рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдЗрд╕े рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХ рдмрдиाрдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддे рд╣ैं, рди рдХि рд╡्рдпрдХ्рддिрдкрд░рдХ। рдЙрдирдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЧुрдг-рджोрд╖ рдХा рд╕рдо्рдпрдХ् рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░ рдЙрдд्рддрдо рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдмाрд▓рдХों рддрдеा рдЙрдирдХे рд╣िрддрдЪिंрддрдХों рдХो рдЙрд╕рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрддी рд╣ै। рдЬ्рдЮाрддрд╡्рдп рд╣ै рдХि рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрдзाрд░ рднूрдоि рдоें рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ, рд╕्рд╡ंрддрдд्рд░ рдХृрддिрдпाँ, рднाрд╖рдг, рдЬрд░्рдирд▓्рд╕, рд╢ोрдз, рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдЖрджि рдЖрддे рд╣ैं। рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░ें рдФрд░ рдЕрдкрдиी рджृрд╖्рдЯि рд╢ोрдзाрдд्рдордХ рд░рдЦें। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХी рд▓рдо्рдмी рд╡िрдХाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рддंрднों рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджेрддे рд╣ुрдП рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдХी рд╕ोрдЪ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╣ोрдиा рд╢ेрд╖ рд╣ै। рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдЧंрднीрд░ рдЕрдз्рдпेрддाрдУं рдХी, рдЬो рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рднाрд╡ рд╕े рд╕рдордЧ्рд░ рд╕्рдеिрддि рдХा рдЧंрднीрд░ рдЖрдХрд▓рди рдХрд░ рд╕рдХें।
рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХो рдХ्рд░рдорд╢ः рдмाрд▓ рдХाрд╡्рдп, рдмाрд▓рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдмाрд▓ рдиाрдЯрдХ рддрдеा рдЕрди्рдп рд╡िрдзाрдУं рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдЗрдирдХे рдоूрд▓рднूрдд рддрдд्рдд्рд╡ों рдкрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рд╢िрд╢ु, рдмाрд▓, -рдХिрд╢ोрд░ рдХाрд╡्рдп рдХो рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХाрд╡्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрд╕рдХे рддрдд्рдд्рд╡, рд╡рд╕्рддु рд╡िрдзाрди, рд╢िрд▓्рдк рд╡िрдзाрди рдкрд░ рдбा. рдиाрдЧेрд╢ рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдо рдЪрд▓ाрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै, рдмाрд▓рдХाрд╡्рдп рдХी рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХрддा рднी рд╣ै рдФрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдпрддा рднी। рдмाрд▓рдХाрд╡्рдп рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХो рднी рдЕрдирджेрдЦा рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдмाрд▓рдХ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд░ुрдЪिрдкूрд░्рдг рдмाрд▓рдХाрд╡्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╢िрд╢ु,-рдмाрд▓-рдХिрд╢ोрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдмीрд╕-рддीрд╕ рд╣рдЬाрд░ рдХी рд╢рдм्рдж рд╕ीрдоा рд╕े рдЕрдзिрдХ рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдиाрдЯрдХ- рдПंрдХाрдХी рдоूрд▓рддः рдЕрднिрдиेрдп рд╡िрдзाрдПँ рд╣ैं। рдЕрддः рдЗрдирдХे рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдЖрдзाрд░ рднी рдеोрдбे़ рднिрди्рди рд╣ी рд╣ैं। рд╢िрд╢ु-рдмाрд▓-рдХिрд╢ोрд░ рдиाрдЯрдХ рд╡ рдПрдХांрдХी рдХे рддрдд्рдд्рд╡ों рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рднी рдбा. рдиाрдЧेрд╢ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдЖрдЬ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХрд╣ाрдиी-,рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдиिрдмंрдз, рд╕ंрд╕्рдорд░рдг, рдпाрдд्рд░ाрд╡ृрдд्рдд, рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░, рдкрдд्рд░-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬैрд╕ी рд╡िрдзाрдПँ рднी рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдбा. рдиाрдЧेрд╢ рдЗрди рд╡िрдзाрдУं рдоें рд▓ेрдЦрди рдХे рджो рд░ूрдк рджेрдЦрддे рд╣ैं- рдпрдеाрд░्рде рдФрд░ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ। рдХिрди्рддु рдЗрди рд╡िрдзाрдУं рдХी рдоूрд▓ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдпрдеाрд░्рдердкрд░рдХ рд╣ी рд╣ै। рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдпोрдЬрдиाрдПँ рд╕рджैрд╡ рдЕрдиुрдоाрди рдоें рд╣ी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдбा. рдиाрдЧेрд╢ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें : рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖ुрдг्рдг рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╣ै।
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХृрддि ‘рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди’ рдЕрдкрдиे рд╕ीрдоिрдд рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рддीрдиों рдХाрд▓рдЦंрдбों—рднूрдд, рд╡рд░्рддрдоाрди, рднрд╡िрд╖्рдп рдХा рд╡िрд╢рдж् рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоाрдХрд▓рди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХाрд▓рдЦंрдб рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддाрдПँ, рдЙрд╕рдХी рд╡िрдзाрдЧрдд рдк्рд░рд╕्рддुрддिрдпाँ рдФрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдпोрдЧрджाрди--рдЗрди рд╕рднी рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡рд░्рдгрди рд╣рдо рдпрд╣ाँ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдкुрд╕्рддрдХ рдПрдХ рдЕрдХेрд▓ा рдФрд░ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХाрд░्рдп рд╣ै। рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХोрдИ рдЖрд╕ाрди рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдкुрд░ाрддрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ुрдП рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा рддрдп рдХрд░рдиी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ंрддोрд╖ рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдбा. рдиाрдЧेрд╢ рдкांрдбेрдп ‘рд╕ंрдЬрдп’ рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ाрд░्рдердХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмрд╣ुрдд рджूрд░ рддрдХ рдХे рдЪिрдд्рд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рдлрд▓рддा рдкाрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ рдХृрддि рдХे рдХाрд░्рдп рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдмреЬे рдлрд▓рдХ рдкрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рджिрдпे рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рднी рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп, рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ, рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдФрд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рднी рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХिрдпे рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЖрдЬ рдХे рд╕рдордп рдХी рдоाँрдЧ рд╣ै।
▪️рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ : рдбॉ. рдиिрддिрди рд╕ेрдаी, рдмрд░ेрд▓ी
рдпे рднी рдкрдв़ें; рдбॉ. рдиाрдЧेрд╢ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдирдЯрдЦрдЯ рдмрдЪрдкрди