рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдЖрдИрдиे рдоें рдЭूрдаा рд╕рдЪ

Dr. Mulla Adam Ali
0
Jhutha Sach Novel by Yashpal


рдбॉ. рдоुрд▓्рд▓ा рдЖрджрдо рдЕрд▓ी

    рдпрд╢рдкाрд▓ рдХा рдЬрди्рдо рдХा рдЬрди्рдо 3 рджिрд╕рдо्рдмрд░ 1903 рдХो рдкंрдЬाрдм рдоें, реЮिрд░ोреЫрдкुрд░ рдЫाрд╡рдиी рдоें рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рдЦाрдд्рд░ी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдирдХी рдоाँ рд╢्рд░ीрдорддी рдк्рд░ेрдорджेрд╡ी рд╡рд╣ाँ рдЕрдиाрдеाрд▓рдп рдХे рдПрдХ рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдЕрдз्рдпाрдкिрдХा рдеी। рдпрд╢рдкाрд▓ рдХे рдкिрддा рд╣ीрд░ाрд▓ाрд▓ рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рдХाрд░ोрдмाрд░ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे। рдпрд╢рдкाрд▓ рдХा рдиाрдо рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। ‘рдЭूрдаा-рд╕рдЪ’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рджो рдЦंрдбों рдоें –‘рд╡рддрди рдФрд░ рджेрд╢’ рдФрд░ ‘рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп’ рдоें рдХुрд▓ 1200 рдкृрд╖्рдаों рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рдк्рд░рдердо рднाрдЧ ‘рд╡рддрди рдФрд░ рджेрд╢’ 1958 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдк्рд░рдердо рднाрдЧ рдоें 1942 рд╕े рд▓ेрдХрд░ 1947 рддрдХ рдХि рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рд╕рдлрд▓ рдЕंрдХрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЖंрджोрд▓рди рддрдеा рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

Jhutha Sach Novel by Yashpal

рдЭूрдаा-рд╕рдЪ рднाрдЧ-1 (рд╡рддрди рдФрд░ рджेрд╢)

  рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдХрдеाрдирдХ 15 рдЕрдЧрд╕्рдд,1947 рд╕े рдЫः рдоाрд╕ рдкूрд░्рд╡ рд▓ाрд╣ौрд░ рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрддः рджो рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдЗрд╕рдоें рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдоाрд╕्рдЯрд░ рд░ाрдорд▓ुрднाрдпा рддрдеा рдкं. рдЧिрд░िрдзाрд░ी рд▓ाрд▓ рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдХो рд╕рдоेрдЯрдХрд░ рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рдХा рдЧрдарди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд▓ाрд▓ рд╕ुрдЦрд▓ाрд▓ рд╕ाрд╣рдиी, рдк्рд░ो. рдк्рд░ाрдгрдиाрде (рдкंрдЬाрдм рдХे рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬेрдХिрди्рд╕рди рдХे рдЗрдХрдиॉрдоिрдХ рдПрдбрд╡ाрдЗрдЬрд░), рдмрдзрд╡ाрд▓ाрд▓, рдиाрд░ंрдЧ, рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ рдкाрд░्рдЯी рдХे рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдоि. рдЕрд╕рдж, рдкौрд░ोрдХрд░ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдХрд╢िрд╢ рдмाрдмू, рд░ाрдордЬ्рд╡ाрдпा, рдЙрдирдХी рд▓реЬрдХी рд╢ीрд▓ो рддрдеा рднोрд▓ा рдкाँрдзे рдХी рдЧрд▓ी рдХे рдЕрдиेрдХ рдкрд░िрд╡ाрд░ рднी рдЗрд╕рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। 

     рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╕ंрдкूрд░्рдг рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рднोрд▓ा рдкाँрдзे рдХी рдЧрд▓ी рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рдХे рд╣िंрджू рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧрд▓ी рдХे рдмрд╣ाрдиे рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рднी рд╕्рддрд░ों рдХी рд╣िंрджू рдоाрдирд╕िрдХрддा рдФрд░ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдкंрдЬाрдм рдХे рд╣िंрджूрдУं рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХो рдкрдХрдб़рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдЗрд╕рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рд▓ेрдЦрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕्рддрд░ों рдХे рдкाрдд्рд░ों рдХो рдпрд╣ां рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд▓ाрд╣ौрд░ рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдиैрдиीрддाрд▓ рдФрд░ рд▓рдЦрдирдК рдХा рд╡рд░्рдгрди рднी рдЗрд╕рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд╕рдордп рдХी рд╣िंрджू, рдХांрдЧ्рд░ेрд╕, рд╕िрдХ्рдЦी рдФрд░ рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ рдордиोрд╡ृрддि рдХो рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рд╣ोрдХрд░ рдЗрд╕рдоें рд░рдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

    рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдп рдкाрдд्рд░ рд░ाрдо рд▓ुрднाрдпा рдХा рдмрдб़ा рд▓рдб़рдХा рдЬрдпрджेрд╡ рдкूрд░ी рд╣ै। 1943 рдоें рд╡рд╣ рдПрдо.рдП. рдХे рджूрд╕рд░े рд╡рд░्рд╖ рдкрдв़ рд░рд╣ा рдеा। 1942 рдХे рдпुрдж्рдз рд╡िрд░ोрдзी рдЖंрджोрд▓рди рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдЧिрд░рдл्рддाрд░ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдЬेрд▓ рд╕े рдЫूрдЯрдиे рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдмрд╣рди 1942 рдоें рдоैрдЯ्рд░िрдХ рдоें рдк्рд░рдердо рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдЙрдд्рддीрд░्рдг рд╣ो рдЧрдИ рдеी, рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдмी.рдП. рдоें рдкрдв़ рд░рд╣ी рдеी, рдоाँ, рдмाрдк рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднाрдИ рдЬрдпрджेрд╡ рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े, рдЙрд╕рдХी рд╕рдЧाрдИ рдЙрд╕рдХे рдЪाрдЪा рддрдеा рдЪाрдЪी рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдХाрд░рдг рд▓ाрд╣ौрд░ рдХे рд╣ी рдПрдХ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕ुрдЦрд▓ाрд▓ рд╕ाрд╣рдиी рдХे рдмेрдЯे рд╕ोрдорд░ाрдЬ рд╕ाрд╣рдиी рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै рдЬो рдПрдХ рдЫांрдЯा рд╣ुрдЖ рдЧुंрдбा рд╣ै। рдЬрдпрджेрд╡ рдкुрд░ी рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рддिрднा рд╣ै। рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдпрдд्рди рдХे рдмाрдж рдХिрд╕ी рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдиेрддा рдХी рдЪिрдЯ्рдаी рд╕े рдЙрд╕рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि ‘рдкाрдпोрдиिрдпрд░’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдкрд░्рдХ рдкंрдбिрдд рдЧिрд░рдзाрд░ी рд▓ाрд▓ рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рджूрд╕рд░ी рдЕрд╡िрд╡ाрд╣िрдд рд▓рдб़рдХी рдХрдирдХ рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рдк्рд░рддिрднा рд╕ंрдкрди्рди рд╣ै। рдЬрдпрджेрд╡ рдЙрд╕рдХी рдУрд░ рдЖрдХृрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рджोрдиों рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдкрд░ंрддु рдХрдирдХ рдХे рдкिрддा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЬीрдЬा рдЬी рдХो рдпрд╣ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрдзрд░ рддाрд░ा рдХो рд╕ोрдорд░ाрдЬ рд╕ाрд╣рдиी рдиा рдкрд╕ंрдж рд╣ै। рд╡рд╣ рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдЕрд╕рдж рдХी рдУрд░ рдЖрдХृрд╖्рдЯ рд╣ै। рдЕрд╕рдж рдФрд░ рддाрд░ा рдХे рдмीрдЪ рдк्рд░рдгрдп рдмрдв़рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдХрдирдХ рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдЬрдпрджेрд╡ рд╕े рдоिрд▓ рдирд╣ीं рдкाрддी। рдЗрд╕ी рдмीрдЪ рдПрдХ рдЕрдЧ्рд░рд▓ेрдЦ рдХे рдХाрд░рдг рдЬрдпрджेрд╡ рдХी рдиौрдХрд░ी рдЪрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЗрди्рд╣ीं рдоाрдирд╕िрдХ рдЙрд▓рдЭрдиों рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдЕрд╕рдж-рддाрд░ा рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХा рднी рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░िрдгाрдорддः рддाрд░ा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕ोрдорд░ाрдЬ рдХे рд╕ाрде рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдкрд░ंрддु рдЙрд╕ी рд░ाрдд рд╕ोрдорд░ाрдЬ рдХे рдШрд░ рдкрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдоों рдХा рдЖрдХ्рд░рдордг рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рддाрд░ा рднाрдЧ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдирдХे рд╕ंрдХрдЯों, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рд╢िрд╡िрд░ рдоें рдкрд╣ुंрдЪ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд╣ां рд╕े рджिрд▓्рд▓ी рдкрд╣ुंрдЪा рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░ी рд╕ोрдордиाрде рдХा рдШрд░ рдЬрд▓ा рджेрддे рд╣ैं, рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рддाрд░ा рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡ाрд▓े рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдХि рд╡рд╣ рднी рдЙрд╕ी рдоें рдЬрд▓ी рдорд░ी। рддाрд░ा рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рддрдеाрдХрдеिрдд рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдЬрдпрджेрд╡ рдкुрд░ी рдиैрдиीрддाрд▓ рдкрд╣ुंрдЪрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ां рд╕े рдиौрдХрд░ी рд╣ेрддु рд▓рдЦрдирдК। рдЗрд╕ी рд╕рдордп рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рд╣ुрдП рднрдпाрдирдХ рд╣рдд्рдпाрдХांрдбों рдХी рд╕ूрдЪрдиा рдЙрд╕े рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рд╕े рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡ाрд▓ों рдХो рдвूंрдврдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ाрд╣ौрд░ рдХी рдУрд░ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै, рдкрд░ рд╡рд╣ां рдкрд╣ुंрдЪ рдирд╣ीं рдкाрддा। ‘рд╡рддрди рдФрд░ рджेрд╢’ рдХी рдоुрдЦ्рдп рдХрдеा рдпрд╣ी рд╣ै। рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै।

    рдпрд╢рдкाрд▓ рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдХाрд░рдгों рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдЙрдирдХा рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХे рдЬрд╣рд░ рдоें рдЫрдЯрдкрдЯाрддा рдЖрдо рдЖрджрдоी рд╣ै। рдиिрдо्рди рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ, рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдиौрдХрд░ीрдкेрд╢ा рд╡рд░्рдЧ рдХी рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЬो рд╕्рдеिрдд рд╣ुрдИ, рдЙрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рдиा рдЙрдирдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд▓ंрдмी рдЪौрдб़ी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЪрд░्рдЪा рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी, рдЕрдкिрддु рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдЖрдЧ рдоें рд▓ोрдЧ рдХैрд╕े рдЭुрд▓рд╕ рдЧрдП, рдЗрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। рдлिрд░ рднी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╣िंрджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХे рдХाрд░рдгों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рдХिрдпा рд╣ै।

    рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдг рднी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдеे। рд╕ंрдкूрд░्рдг рдкंрдЬाрдм рдоें рд╣िंрджू рдЕрдоीрд░ рдеे, рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдеे, рдКंрдЪे рдкрджों рдкрд░ рдеे। рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпाрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдХुрдЫ рд╕ीрдоा рддрдХ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕рдд्рддा рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╣ाрдеों рдоें рдеी। рдЗрд╕ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдкрди्рдирддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣िंрджू-рд╕िрдХ्рдЦ рдЕрдзिрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдоाрд░े рдЧрдП, рдРрд╕ा рдпрд╢рдкाрд▓ рдХा рджाрд╡ा рд╣ै। рдк्рд░рдоाрдг рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХुрдЫ рдЙрдж्рдзрд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै-

(1) “рдорд░े рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдШрд░ рдоें рд╣ोрддा рд╣ी рдХ्рдпा рд╣ै। рдЪाрд░ рдмрд░्рддрди рдоिрдЯ्рдЯी рдХे, рдПрдХ рд╣ुрдХ्рдХा।“1

(2) “рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЗрдХ्рдпाрд╡рди рдл़ीрд╕рджी рд╣ै рддो рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ। рдЬрдоीрди-рдЬाрдпрджाрдж рддो рдЕрд╕्рд╕ी рдлीрд╕рджी рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╣िंрджूрдУं рдХी рд╣ै।“2

(3) “рдЕрдЧрд░ рдкंрдЬाрдм рдХे рд╕рднी рд╣िंрджू рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдмрдирдХрд░ рдпрд╣ां рд╣ी рдмैрдаे рд░рд╣рддे рддो рдЧрд░ीрдм рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рдХ्рдпा рдлрд╕рджा рд╣ोрдЧा।“3

(4) “рдмрд╣рди рдЬी рд╕рдЪ рд╣ै рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдиे рд╣िंрджूрдУं рдХो рд▓ूрдЯा рд╣ै। рдХौрд╢рд▓्рдпा рджेрд╡ी рдХे рд╕рдорд░्рдерди рд╕े рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рд╣ोрдХрд░ рдб्рд░ाрдЗрд╡рд░ рдмोрд▓ा, рдкрд░ рд╣िंрджू рд╕ैрдХрдб़ों рдмрд░рд╕ рд╕े рдЗрди рд▓ोрдЧों рдХो рд▓ूрдЯрддे рдиिрдЪोрдб़рддे рдЪрд▓े рдЖ рд░рд╣े рд╣ैं। рдирд╣ीं рддो рдЬрдоीрди рдкрд░ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рдЕрдоीрд░ी-рдЧрд░ीрдмी рдХा рдЗрддрдиा рдлрд░्рдХ рдХ्рдпों рд╣ोрддा рд╣ै। рдкंрдЬाрдм рдХी рд╕рдм рдЬाрдпрджाрдж рд╣िंрджूрдУं рдХे рд╣ाрдеों рдХ्рдпों рдЪрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЧрд░ीрдм рдкрд╣рд▓े рдЧुрд╕्рд╕े рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╣ुрдЖ, рджूрд╕рд░ा рдЧुрд╕्рд╕ा рдпрд╣ рд╣ै। рдЧुрд╕्рд╕ा рдордЬрд╣рдм рдХा рднी рд╣ै рдкрд░ рдЧрд░ीрдмी рдХा рднी рд╣ैं рдмрд╣рди рдЬी।“4

       рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдЙрджाрд╣рд░рдгों рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдгों рдоें рд╕े рдПрдХ рдХाрд░рдг рдЖрд░्рдеिрдХ рднी рдеा। рдЗрд╕ी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрднाрдЬрди рд╣ुрдЖ, рд╣िंрджूрдУं рдХो рд▓ूрдЯा рдЧрдпा, рдЙрди рдкрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै।

      рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХी рдиीрддि рдиे рднी рд╣िंрджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХो рдк्рд░рдЦрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ। рдкंрдЬाрдм рдХा рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬेрдХिрди्рд╕ рдоुрд╕्рд▓िрдоों рдХी рдУрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдмोрд▓рддा рдеा। рд╡рд╣ рд╣िंрджूрдУं рдкрд░ рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдХрд░рддा рдеा рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдд्рдп рд╣ै, рдЕрддः рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рдЗрд╕े рднी рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдоाрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕े рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै-

(1) “рдоुрдЭрд╕े (рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рдк्рд░ो.рдк्рд░ाрдгрдиाрде) рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдиे рдкंрдЬाрдм рдХे рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рдлैрд▓े рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдгों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоांрдЧी рдеी। рдЙрд╕े рдоाрд▓ूрдо рд╣ै рдХि рдХिрд╕ाрди рднूрдоि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд▓िрдП рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рдиे рдкрд░ рддुрд▓े рд╣ैं। рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдУрд░ рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ рдкрд░ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрдХрдЯ рдХो рдЯाрд▓рдиे рдХा рдлिрд▓рд╣ाрд▓ рдпрд╣ी рдЙрдкाрдп рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╡े рдЕрдкрдиी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдЭрдЧрдб़ों рдоें рднूрд▓े рд░рд╣े।“5

(2) “рд▓ीрдЧ-рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХा рдЭрдЧрдб़ा рд╣िंрджू-рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рдЭрдЧрдб़ा рдмрди рдЧрдпा рд╣ै।...рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдХрдо्рдпुрдирд▓ рдмेрд╕िрд╕ (рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░) рдЪुрдиाрд╡ рдХी рдиीрддि рдЪрд▓ाрдИ рдеी। рдЙрд╕рдХा рдлрд▓ рдЕрдм рдкрдХ рд░рд╣ा рд╣ै।“6

      рдпрд╢рдкाрд▓ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдиीрддि рдХो рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдХाрд░рдг рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рд╕рдд्рдп рднी рдеा। рдбрд▓рд╣ौрдЬी рдХी ‘рдлूрдЯ рдбाрд▓ो рдФрд░ рд░ाрдЬ рдХрд░ो’ рд╕े рдмाрдд рдХा рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯीрдХрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै।

         рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХा рдпोрдЧрджाрди рднी рдпрд╢рдкाрд▓ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХो рд╡рдЬाрд░рдд рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд▓्рджी рдеी। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкंрдЬाрдм рдХा рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдиेрддृрдд्рд╡ рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рдиीрддिрдпों рдХा рдкाрд▓рди рдирд╣ीं рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा। рд╡рд╣ рддो рдкूрд░्рдгрддः рд╣िंрджुрдд्рд╡рд╡ाрджी рдмрди рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ी рдордиोрд╡ृрддि рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдиे рд╡िрднाрдЬрди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЗрд╕े рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЧрд▓рддी рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рд╣िंрджू рд▓ीрдбрд░ों рдХी рд╣ै। рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдЦिрдЬрд░ рд╣рдпाрдд рдЦां рдЬैрд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдкрд░рд╕्рдд рдХो рдЕрдкрдиा рдХ्рдпों рдоाрди рд░рд╣ी рд╣ै; рдЗрд╕े рдЬрдпрджेрд╡ рдкूрд░ी рд╕рдордЭ рдирд╣ीं рдкाрддा। “рдЬिрд╕ рдиे рдпुрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рдиेрддाрдУं рдХो рдЬेрд▓ рдоें рдмंрдж рдХрд░рдХे рдкंрдЬाрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╢ाрд╣ी рдХे рдХ़рджрдоों рдкрд░ рдХुрд░्рдмाрди рдХрд░ рджिрдпा рдеा, рд╡рд╣ рдЖрдЬ рдЗрди рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рдиेрддाрдУं рдХा рдЕрдкрдиा рдмрди рдЧрдпा рд╣ै।“7 рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд▓िрдП рдпрд╢рдкाрд▓ рдЧांрдзी рдЬी рдХो рдХाрд░рдг рдирд╣ीं рдоाрдирддे। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рдлैрд╕рд▓ा рдЧांрдзीрдЬी рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдиेрд╣рд░ू рдФрд░ рдкрдЯेрд▓ рдХा рд╣ै। рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рдиेрддा рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдк्рд░рднु рджрдпाрд▓ рдХрд╣рддे рд╣ैं –“рдпрд╣ рддो рдкं. рдиेрд╣рд░ू, рд╕рд░рджाрд░ рдкрдЯेрд▓ рдФрд░ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рд╡рд░्рдХिंрдЧ рдХрдоिрдЯी рдХा рдлैрд╕рд▓ा рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдХा рддो рдЗрд╕ рдиिрд░्рдгрдп рд╕े рдХोрдИ рд╕ंрдмंрдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддो рд╕ाрдл-рд╕ाрдл рдХрд╣ рджिрдпा рд╣ै рдХि рдиेрд╣рд░ू рдФрд░ рдкрдЯेрд▓ рд╕рд░рдХाрд░ рдЪрд▓ा рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ाрде рдоें рд▓ेрдХрд░ рдмीрд╕ीрдпों рдРрд╕े рд░ाрдЬाрдУं (рд░рдИрд╕ों) рдХा рдЕрд╕рд░ рдЙрдирдХी рд░ाрдп рдкрдб़рддा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ें рдоैं рдирд╣ीं рдЬाрдирддा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдоैं рдЕрдкрдиी рдиाрджाрдиिрдпों рд╕े рдЙрдирдХे рдлैрд╕рд▓ों рдоें рд╣рд░्рдбрд▓ (рдмाрдзрдХ) рдирд╣ीं рдмрдирдиा рдЪाрд╣рддा।“8

рдЗрд╕рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдиिрд░्рдгрдп рдЧांрдзीрдЬी рдХी рд░ाрдп рдХे рдмिрдиा рд▓िрдпा рдЧрдпा рдеा। рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рднрд▓े рд╣ी рдпрд╣ рд╕рдм рдХрд╣рд▓рд╡ाрдпा рд╣ै। 

рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдХाрд░рдгों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рдХा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдпрдеाрд░्рде, рдЬीрд╡ंрдд рдФрд░ рдХрд░ुрдг рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рджुрд░्рдЧрддि рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХी рд╣ुрдИ। рдЕрдкрдиे рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╕рдлрд▓ рд╣ै। 

рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдХुрдЫ рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै:-

(1) “рд╕ुрдиा рд╣ै рд╢ाрд╣рд▓्рдоी рджрд░рд╡ाрдЬे рдкрд░ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рд▓реЬрдХे рдиे рдордЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрдЯ рдЪीрдоा рдХे рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рд╕े рдЪिреЭрдХрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рдЧोрд▓ी рдЪрд▓ा рджी рдеी। рд╕рдм рд▓ोрдЧ рдЬाрдирддे рд╣ै рдХि рдЕрдлрд╕рд░ рдиिःрд╕ंрдХोрдЪ рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХा рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ै। рдордЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрдЯ рдиे рд▓реЬрдХे рдХो рд╡рд╣ी рдЧोрд▓िрдпों рд╕े рдЫिрджрд╡ा рджिрдпा рдФрд░ рд░ाрдд рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрдордиे рд╢ाрд╣рд▓्рдоी рдХे рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╣िंрджूрдУं рдХी рджुрдХाрдиों рд╕े рдХिрд╡ाреЬ рддुреЬрд╡ा рджिрдпे। рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рддेрд▓ рдХे рдХрдирд╕्рддрд░ рдЫिреЬрдХрд╡ा рдХрд░ рдЖрдЧ рд▓рдЧрд╡ा рджी।... рдЬो рд▓ोрдЧ рдЖрдЧ рдмुрдЭाрдиे рдЖрдпे рдЙрди्рд╣ें рдХрд░्реЮ्рдпू рдоें рдиिрдХрд▓рдиे рдХे рдЕрдкрд░ाрдз рдоें рдЧोрд▓ी рдЪрд▓ाрдХрд░ рдоाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।“9

(2)“рдПрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХा рдЕрдирд╕ुрдиा рдЕрдкрдоाрди рдХрд░рдиे рдХी рд╡ीрд░рддा рджिрдЦाрдИ рд╣ै, рджूрд╕рд░े рдкрдХ्рд╖ рдХे рд▓ोрдЧ рдпрд╣ рдХैрд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ें рдХी рд╡े рдХрдо рдкрд╢ु рд╣ैं। рдкрд╢ुрддा рдХी рд╣ोреЬ рдоें рдХैрд╕े рдкीрдЫे рд░рд╣ рдЬाрдпें।“10

         рдпे рдЙрджाрд╣рд░рдг рддो рдирдоूрдиा рдкाрдд्рд░ рд╣ै рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдмिрдЦрд░े рдкрдб़े рд╣ैं рдФрд░ рдпे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд▓्рдкрдиा рд╕े рдирд╣ीं рдЧреЬे рд╣ैं рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ा рдпрдеाрд░्рде рдХा рдк्рд░рд╕्рддुрддीрдХрд░рдг рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЧрд╡ाрд╣ी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдкрди्рдиों рдоें рдЕрднी рднी рдоिрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ै।

     рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЙрд╕ рднрдпाрд╡рд╣ рдд्рд░ाрд╕рджी рдХा рд╢िрдХाрд░ рдЖрдо рдЖрджрдоी рд╣ी рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рд╡рд╣ рдЪाрд╣े рд╣िंрджू рд╣ो рдпा рдоुрд╕рд▓рдоाрди। рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рдгрди рдоें рдпрд╢рдкाрд▓ рдХрд╣ीं рднी рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рд╕े рдХाрдо рдирд╣ीं рд▓िрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджोрдиों рдХौрдоों рдХी рдмрд░्рдмाрджी рдХा рд╕ाрдоाрди рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдордиुрд╖्рдп рдХी рдПрдХ рд╣ी рдкрд╣рдЪाрди рдеी, рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЙрд╕ी рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рджोрдиों рдХौрдоों рдХे рд▓ोрдЧ рдоाрд░े рдЬा рд░рд╣े рдеे।

     рдЗрд╕ рд╡िрд╡ेрдЪрди рд╕े рдпрд╣ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै рдХि ‘рдЭूрдаा-рд╕рдЪ’ рднाрдЧ-1 (рд╡рддрди рдФрд░ рджेрд╢) рдоें рдоाрд░्рдЪ 1937 рд╕े 31 рдЕрдЧрд╕्рдд 1947 рдХा рдмрдб़ी рд╣ी рдЬीрд╡ंрдд рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि, рдЙрд╕рдХे рдХाрд░рдгों, рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдоें рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдк्рд░рддि рд▓ोрдЧों рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा, рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, рдЕрд▓рдЧाрд╡рд╡ाрджी рд╢рдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों, рдЗрди рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдЙрд╕рдХे рдлैрд▓ाрд╡ рдХे рдкीрдЫे рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ाрдеों рддрдеा рдЙрд╕ рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдкिрд╕рддे, рдмेрдШрд░рдмाрд░ рд╣ोрддे рддрдеा рдЕрдкрдиी рдЬрдб़ों рд╕े рдЙрдЦрдб़ рдеे рдоाрд╕ूрдо рдЖрджрдоिрдпों рдХी рдХрдеा рдмрдб़ी рдЬीрд╡ंрддрддा рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕ рдЦंрдб рдоें рдХрд╣ी рдЧрдИ рд╣ै।

рдЭूрдаा-рд╕рдЪ рднाрдЧ-2 (рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп)  

     рдпрд╢рдкाрд▓ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ “рдЭूрдаा-рд╕рдЪ” рднाрдЧ-2 ‘рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп’ рдоें рдкुрд░ी рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рдХैрдо्рдк рдоें рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рджौрд░ाрди рд▓ोрдЧों рдоें рдмрджрд▓рддी рдоाрди्рдпрддाрдПँ, рдмрджрд▓рддे рд╣ुрдП рдоूрд▓्рдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╡िрд╕्рдеाрдкिрддों рдХा рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдХाреЮिрд▓ों рдоें рдЖрдиा, рд░ेрд▓ рдоें рднीреЬ-рднाреЬ, рдиैрддिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдПँ, рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг ‘рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 

     рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рджूрд╕рд░े рдЦंрдб ‘рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп’ рдоें рдпрд╢рдкाрд▓ 15 рдЕрдЧрд╕्рдд,1947 рдХे рдмाрдж рдХे рднाрд░рдд рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪा рд╣ै। рдЬрдм рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдЕрдкрдиे рдЙрдЧ्рд░ рд░ूрдк рдоें рдЖ рдЪुрдХी рдеी। рдпрд╣ां рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпрд╡ाрдж рдХा рд╡ैрд╕ा рд╣ी рдмेрдмाрдХ рдЦाрдХा рдЦींрдЪा рд╣ै ‘рд╡рддрди рдФрд░ рджेрд╢’ рдоें рд▓ाрд╣ौрд░ рдХो рд▓ेрдХрд░।

     рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рджंрдЧे, рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рдд्рд░ाрд╕рдж рд╕्рдеिрддिрдпों рддрдеा рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдШрдЯिрдд рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЗрд╕ рдЦंрдб рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╕े рдЧाँрдзीрдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рдЕрдирд╢рди, рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХो рджिрд▓рд╡ाрдпा рдЧрдпा рдоुрдЖрд╡рдЬा, рдХांрдЧ्рд░ेрд╕िрдпों рдХा рд╕рдд्рддा рдкाрдХрд░ рдЙрд╕рдХा рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиा, рдЧाँрдзी рдХी рдоृрдд्рдпु рдПрд╡ं рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЕंрдд рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рд╕ूрдж рдЬी рдХी рд╣ाрд░ рдФрд░ рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ी рдХा рдЬीрдд рдЬाрдиा рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рдШрдЯрдиाрдПं рд╣ै। рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рдЙрди рд╕рдордп рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕्рдеिрддि рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рдЬो рд╕ंрдХेрдд рджिрдпा рд╣ै, рдЙрд╕ी рдХा рдпрдеाрддрде्рдп рд╡рд░्рдгрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоिрд▓рддा рд╣ै-

      “рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╢ाрд╕рди рдЖрдП рдоुрдХ्рддि рдХे рдмाрдж рдХि рдПрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдеी। рд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдФрд░ рдЖрдд्рдордиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдкाрдХрд░ рднी рд╣рдо рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рднाрдЧ्рдп рдХो рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдиेрддृрдд्рд╡ рд╕ंрднाрд▓ рдмैрдаे рд▓ोрдЧों рдХे рдХंрдзों рдкрд░ рдЫोреЬрдХрд░ рдЙрд╕ рдУрд░ рд╕े рдмेрдкрд░рд╡ाрд╣ рд╣ो рдЧрдП рдеे। рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╡्рдпाрдХुрд▓рддा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдХे рднी рдЖрдд्рдордиिрд░्рдгрдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЙрдкाрдп рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрд╡рд╢।“11

     рдЗрд╕ рд╡िрд╡рд╢рддा рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рднी рдеा рдХि рдЖрдо рдЬрдирддा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЕрдкрдиी рд╣ी рдоुрд╢्рдХिрд▓ों рдФрд░ рддрдХрд▓ीрдлों рдХा рд╣рд▓ рдвूंрдврдиे, рдЙрди्рд╣ें рджूрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдЗрддрдиी рдЕрдзिрдХ рдорд╢рд░ूрдл рдеी рдХि рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиे рдХी рдЙрд╕े рдлुрд░्рд╕рдд рд╣ी рдирд╣ीं рдеी। рд▓ेрдХिрди рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे ‘рдЭूрдаा-рд╕рдЪ’ рдоें рджिрдЦाрдпा рд╣ै рдХि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЬрдирддा рд╕рдЪेрдд рд╣ोрддी рдЧрдИ рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоाрдг рддрдм рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЬрдм рджूрд╕рд░े рдЪुрдиाрд╡ों рдХे рдирддीрдЬे рд╕ाрдордиे рдЖрддे рд╣ै। рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рд╕ूрдж рдЬी рдЪुрдиाрд╡ рд╣ाрд░ рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рдХी рд╣ाрд░ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕рдд्рдп рд╣ै। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдбॉ. рдк्рд░ाрдгрдиाрде рдж्рд╡ाрд░ा рдЯिрдк्рдкрдгी рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╡ाрдХ्рдп рдЬिрд╕рд╕े рджूрд╕рд░े рдЦंрдб рдХा рд╕рдоाрдкрди рд╣ोрддा рд╣ै।

        “рдЬрдирддा рдиिрд░्рдЬीрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЬрдирддा рд╕рджा рдоूрдХ рднी рдирд╣ीं рд░рд╣рддी। рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдиेрддाрдУं рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХी рдоुрдЯ्рдаी рдоें рдирд╣ीं рд╣ै, рджेрд╢ рдХी рдЬрдирддा рдХे рд╣ी рд╣ाрде рдоें рд╣ै।“12

    рд▓ेрдХिрди рд╣рдоें рднूрд▓рдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣िрдП рдХि рдпрд╣ рд╡рд╣ी рдЬрдирддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдХो рдЭेрд▓ा рдеा, рддрдХрд▓ीрдлों рд╕े рдЬूрдЭрддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиा рд╕рд╣ी рдордХाрдо рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдЙрдирдХी рддрдХрд▓ीрдлों рдФрд░ рдХрдЯु рдЕрдиुрднрд╡ों рдиे рд╣ी рдЙрд╕े рдпрд╣ рд╢рдХ्рддि рджी рдеी, рдЖрдд्рдоा-рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрдпा рдеा। рдЕрддः рдЕрдм рд╡िрднाрдЬрди рдХे рджौрд░ाрди рдХे рдХрд╖्рдЯों, рдЙрди рдд्рд░ाрд╕рджिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рджेрдЦрддे рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рдЭेрд▓рддे рд╣ुрдП ‘рдЭूрдаा-рд╕рдЪ’ рдХी рдЬрдирддा рдЕрдерд╡ा рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдХी рдЬрдирддा рдиे рдЖрдд्рдо рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдкрд╣рдЪाрдиा рдеा।

    рдЬрд╣ां рдк्рд░рдердо рдЦंрдб рдХी рдХрдеा рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рдШрдЯिрдд рд╣ुрдИ рдеी рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░े рдЦंрдб рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдЬрд▓ंрдзрд░ рдФрд░ рджिрд▓्рд▓ी। рд╡िрднाрдЬрди рдХे рджौрд░ाрди рдЬрдпрджेрд╡ рдкुрд░ी рдХрдирдХ рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ाрде рдиैрдиीрддाрд▓ рдоें рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдлिрд░ рд╡рд╣ां рд╕े рд╡рд╣ рд▓ाрд╣ौрд░ рдХी рдУрд░ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै। рддाрд░ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдмिрдЫрдб़рдХрд░ рдЕрдиेрдХ рдХрд╖्рдЯों рдХो рдЭेрд▓рдиे рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рдЧाрдб़ी рдоें рдмैрдардХрд░ рднाрд░рдд рдХी рдУрд░ рд░рд╡ाрдиा рд╣ुрдИ рдеी।

    рджूрд╕рд░े рднाрдЧ рдХी рдХрдеा рдХा рдЖрд░ंрдн рдкुрд░ी рдХी рдд्рд░ाрд╕рдж, рдЕрд░्рдерднाрд╡ рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╕्рдеिрддि рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рд▓ाрд╣ौрд░ рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрдХрд▓ा рддो рдеा рдкрд░ рд▓ाрд╣ौрд░ рдирд╣ीं рдкрд╣ुंрдЪ рдкाрддा। рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдЙрд╕рдХी рдоुрд▓ाрдХाрдд рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рд╕ूрдж рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो 1942 рдХे рд╕рдордп рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рдЬेрд▓ рдоें рдеा। рд╕ूрдж рдЬी рд╕े рдЙрд╕рдХी рдоुрд▓ाрдХाрдд рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬрдм рд╡рд╣ рдЕрдкрдиा рд╕рдм-рдХुрдЫ рдЦोрдХрд░ рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╕्рдеिрддि рдоें рдеा рдФрд░ рдПрдХ рдвाрдмे рдоें рдЬीрд╡рди рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рд╣ेрддु рдмрд░्рддрди рдзोрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рдеा। рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡рд╣ рд╕ूрдж рдЬी рд╕े рдЖंрдЦें рдоिрд▓ा рдиे рднी рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЕрд╕рдорд░्рде рдкा рд░рд╣ा рдеा। рд▓ेрдХिрди рд╕ूрдж рдЬी рдЙрд╕े рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ рд╕рд╣ाрд░ा рджेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬрдпрджेрд╡ рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рдеिрд░рддा рдЖрддी рд╣ै। рдкुрд░ी рдХी рд╕्рдеिрддि рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рджौрд░ рдПрдХ рдРрд╕ी рдЖंрдзी рдХा рдеा рдЬिрд╕рдоें рдЕрдЪ्рдЫे рдЦाрд╕े рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рд▓ोрдЧ рднी рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖рд░рдд рдеे। рдкुрд░ी рдХो рдмрд░्рддрди рдзोрддे рд╣ुрдП рдХрд╖्рдЯ рддो рд╣ोрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдЗрд╕े рд╕рдордп рдХा рдлेрд░ рдоाрдирдХрд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै, рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЬीрд╡рди рд░рдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ी рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдк्рд░рд╢्рди рдеा। рдкुрд░ी рдиे рджेрд╢ рдХी рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рдХрд╣ा –“рдмंрдЯрд╡ाрд░े рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдФрд░ рд▓ीрдЧ рдоें рд╕рдордЭौрддा рд╣ो рдЬाрдиे рдХा рдХाрд░рдг 10-11 рдЕрдЧрд╕्рдд рддрдХ рдХिрд╕ी рдХो рдЭрдЧрдб़े рдХी рдЖрд╢ंрдХा рдирд╣ीं рд░рд╣ी। 19 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХो рдиैрдиीрддाрд▓ рдоें рд╕рдоाрдЪाрд░ рдоिрд▓ा рдХि рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рд╢рд╣рд░ рдХी рдЪाрд░рджीрд╡ाрд░ें рдХे рднीрддрд░ рд╕े рд╕рдм рд╣िंрджूрдУं рдХो рдиिрдХाрд▓ा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।“13

    рдЙрд╕ рд╕рдордп рд▓ाрд╣ौрд░ рдХी рдЖрдо рд╣िंрджू рдЬрдирддा рдзोрдЦे рдоें рд░рд╣ рд░рд╣ी рдеी рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдХेрдд рдпрд╣ां рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдд्рддा рдХे рд╣рд╕्рддांрддрд░рдг рдпा рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рджेрд╢ рдХी рдмрджрд▓рддी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि, рд╣िंрджूрдУं рдоें рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдк्рд░рддिрд╢ोрдз рд╡ृрдд्рддि, рд╢िрд╡िрд░ों рддрдеा рдХाрд░्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░। рд╣िंрджू рдиाрд░ी рдХी рджाрд░ुрдг рд╕्рдеिрддि рдЖрджि рдХा рдЕрдд्рдпंрдд рдпрдеाрд░्рде рдФрд░ рдЬीрд╡ंрдд рдЪिрдд्рд░рдг рдЗрд╕ рдЦंрдб рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै।

    рдк्рд░рдердо рдЦंрдб рдоें рд╣ी рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рд╢िрд╡िрд░ों рдХी рдЕрд░ाрдЬрдХ рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рджुрд░рд╡рд╕्рдеा рдХा рд╕ंрдХेрдд рджिрдпा рдеा рдкрд░ंрддु рджूрд╕рд░े рдЦंрдб рдоें рдЙрдирдХे рдХрд╖्рдЯों, рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрд╕्рддृрдд рдлрд▓рдХ рдкрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣рд░ рдЬрдЧрд╣ рдЦрд░ाрдм рдеी рд╡рд╣ рдЪाрд╣े рдкाрдХिрд╕्рддाрди рд╣ो рдпा рднाрд░рдд।

    рджूрд╕рд░े рдЦंрдб рдХा рдЖрд░ंрдн рд╣ी рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рджाрд░ुрдг рд╕्рдеिрддि рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдпрджेрд╡ рдкुрд░ी рднी рдордЬрдмूрд░ी рдХे рдХाрд░рдг рдЕрди्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рдкंрдХ्рддि рдоें рдЦрдб़ा рд╣ोрддा рд╣ै। рдкुрд░ी рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрд╕ рдкंрдХ्рддि рдоें рдХрдИ рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЦрдб़े рдеे рдЬो рдХिрд╕ी рд╕рдордп рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ंрдкрди्рдиाрд╡рд╕्рдеा рдоें рдеे рд▓ेрдХिрди рдЖрдЬ рд╡िрд╡рд╢рддा рд╡рд╢ рдЙрди्рд╣ें рднीрдЦ рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рдиा рдкрдб़ рд░рд╣ा рдеा। рдХुрдЫ рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рд╕्рдеिрддि рдХो рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं-

                “рднाрдИ, рд╣рдо рдЪाрд░ рдЖрджрдоी рджो рдмрдЪ्рдЪे рднी рд╣ै। рдбेреЭ рдкाрд╡ рдЖрдЯा, рдЫрдЯांрдХ рднрд░ рджाрд▓ рд╕े рд╣рдоाрд░ा рдХ्рдпा рдмрдиेрдЧा। рднाрдИ рд╕ेрд░ рднрд░ рдЖрдЯा рддो рджो।“

                 “рдоाрдИ, рдлी рдЖрджрдоी рдбेреЭ рдкाрд╡ рдЖрдЯा, рдЫрдЯांрдХ рднрд░ рджाрд▓ рдХा рд╣ी рдСрд░्рдбрд░ рд╣ै। рдЬो рдпрд╣ां рдЖрдПрдЧा рдЙрд╕ी рдХो рдоिрд▓ेрдЧा।“ рд░ाрд╢рди рдмांрдЯрдиे рд╡ाрд▓े рдиे рдиिрдпрдо рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा рдк्рд░рдХрдЯ рдХी। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рдиे рд▓рдЧे।

                 рджूрд╕рд░े рд▓ोрдЧ рдиे рд░ाрд╢рди рдмांрдЯрдиे рд╡ाрд▓े рдХा рд╕ाрде рджिрдпा –“рдЖрджрдоी рддो рд╕рднी рдХे рд╕ाрде рд╣ै। рдХिрд╕ी рдХे рд╕ाрде рдкाँрдЪ рд╣ै, рдХिрд╕ी рдХे рд╕ाрде рджрд╕ рд╣ै। рдХोрдИ рдЪाрд░ा рдХा рдЪाрд░ рдХा рд░ाрд╢рди рд▓े рдЬाрдХрд░ рдмेрдЪ рднी рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдЗрд╕ी рдоें рд╣ै рдХि рдЬिрд╕े рд▓ेрдиा рд╣ो рд╕ाрдордиे рдЖрдХрд░ рд▓े।“14

    рдЗрд╕ рдЙрдж्рдзрд░рдг рд╕े рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдЬрд╣ां рдЙрди्рд╣ें рднрд░рдкेрдЯ рднोрдЬрди рднी рдирд╕ीрдм рдоें рдирд╣ीं рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рдкुрд░ी рдЬрдм рдЬाрд▓ंрдзрд░ рд╕े рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рдвूंрдврдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдоृрддрд╕рд░ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ां рдоुрд╕्рд▓िрдо рдХाрдлिрд▓ों рдХो рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдУрд░ рдЬाрддे рд╣ुрдП рджेрдЦрддा рд╣ै-

    “рдкुрд░ी рдХी рдЖंрдЦों рдХे рд╕ाрдордиे рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдШोрдб़ी рдХो рд▓рдЧाрдо рд╕े рдЦींрдЪ рдХрд░ рд▓े рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рднूрдЦ рд╕े рджुрд░्рдмрд▓ рдШोреЬी рд╕рд╡ाрд░ी рдХे рдЕрдпोрдЧ्рдп рдеी। рд╕рдб़рдХ рдХे рдХिрдиाрд░े рдХे рдЦेрдд рд╕े рдПрдХ рдЬाрдЯ рдХाрдлिрд▓े рдоें рдШुрд╕ рдЖрдпा। рдШोрдб़ी рдХी рд▓рдЧाрдо рдоाрд▓िрдХ рд╣ाрде рд╕े рдЭрдЯрдХ рд▓ी рдФрд░ рдШोрдб़ी рдХो рдЦेрдд рдоें рдЦींрдЪ рд▓े рдЧрдпा। рдХाрдлिрд▓े рдХे рд╕ाрде рд╣рдЬाрд░ों рдЖрджрдоिрдпों рдоें рд╕े рдХोрдИ рд╡िрд░ोрдз рди рдХрд░ рд╕рдХा। рдХोрдИ рдмोрд▓ рдирд╣ीं, рди рдХिрд╕ी рдиे рд╣ाрде рд╣िрд▓ाрдпा। рди्рдпाрдп, рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдФрдЪिрдд्рдп рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ी рдирд╣ीं рдеा।“

    “......рдХाрдлिрд▓े рдоें рдЬाрддे рдЬीрд╡рди рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдХा рдордиुрд╖्рдпрддा рднी рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпा рдеा।“15

    рдпे рдЙрдж्рдзрд░рдг рд╕े рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдЖрдП рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рднी рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рджीрди-рд╣ीрди рдеे рдФрд░ рдЙрдирдоें рд╕े рдЙрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╣ाрд▓ाрдд рддो рдФрд░ рднी рдмुрд░ी рдеी рдЬो рдЕрдкрдиे рдШрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдмिрдЫрдб़ рдХрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрдХрд░ рдЬिंрджा рд▓ाрд╢ рдХी рддрд░рд╣ рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рд╢िрд╡िрд░ों рдоें рдЖрдИ рдеी рдпा рд▓ाрдИ рдЧрдИ рдеी। рддाрд░ा рднी рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдПрдХ рд╢िрд╡िрд░ рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдХैрдж рдЕрди्рдп рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд╕ाрде рд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рддाрд░ा рддो рдлिрд░ рднी рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ै, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рд╕рд╣рдХрд░ рднी рдЯूрдЯी рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиा рд╕рд╣ाрд░ा рдЦुрдж рдмрди рд╕рдХрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ी рдХुрдЫ рд╕्рдд्рд░िрдпां рдРрд╕ी рднी рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рдЖрд╢ा рдоें рдЬो рдЬी рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рдШрд░ рдФрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдкрддा рд▓рдЧ рдЬाрдиे рдкрд░ рд╡े рдлिрд░ рд╡рд╣ां рдЬा рд╕рдХेंрдЧे рдкрд░ рдЙрдирдХी рдЖрд╢ाрдПँ рддрдм рдмिрдЦрд░ рдЬाрддी рд╣ै рддрдм рдЙрдирдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡ाрд▓े рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░, рдЙрдирдХा рдкрддा рдкाрдХрд░ рднी рдЙрди्рд╣ें рд▓े рдЬाрдиे рд╕े рдЗрдирдХाрд░ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं-

     “рдкेрдХ्рдХे (рдкिрддा-рдоाрддा) рдЗрд╕े рдирд╣ीं рд▓े рдЧрдпे। рдХрд╣ рджिрдпा, рд╣рдордиे рддो рдм्рдпाрд╣ рджी рдеी, рдЕрдм рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рд╡ाрд▓े рдЬाрдиे। рдаीрдХ рд╣ी рдХрд╣рддे рд╣ै” рд╕्рдд्рд░ी рдиे рдФрд░ рднी рдЧрд╣рд░ा рд╕ाँрд╕ рд▓िрдпा “рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рдмाрд░ рдиिрдмреЬे (рдиिрдмрдЯा) рджिрдпा।“16

      рдоाрдиो рдм्рдпाрд╣ рджेрдиे рдХे рдмाрдж рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ी рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпा। рдФрд░ рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рд╡ाрд▓े рдЗрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдХ्рдпोंрдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдШрд░ рд░ाрд╣ рдЖрдпी рд╣ै. рдоाрдиो рд╕्рд╡рдпं рд░ाрдЬी-рдЦुрд╢ी рд╕े рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рд╕ाрде рдЧрдпी рдеी। рдмंрддी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рд╣ै। рддाрд░ा рдХे рд╕ाрде рдЖрдИ рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдоें рдмंрддी рдиाрдо рдХी рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рднी рд╣ै рдЬो рдмрд╣ुрдд рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡ाрд▓े рдбрд░ рдХे рдоाрд░े рдЙрд╕े рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рд╣ाрдеों рд╕ौंрдкрдХрд░ рднाрдЧ рдЖрдпे рдеे। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рддрдеा рдмрдЪ्рдЪे рд╕े рднी рдоिрд▓рдиे рдХो рдмрд╣ुрдд рдЙрдд्рд╕ुрдХ рд╣ै। рддाрд░ा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдпा рднрд░ो рд╕े рд╣ी рдпрд╣ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдЧंрд╡ाрд░ рдмंрддी рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рдвूंрдврдиे рд╣ेрддु рддाрд░ा рдХे рд╕ाрде рдЕрдоृрддрд╕рд░ рд╕े рджिрд▓्рд▓ी рдЖрддी рд╣ै। рд╕ौрднाрдЧ्рдп рд╕े рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХा рдкрддा рдЪрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЧрд▓ी рдоें рдЦेрд▓рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХा рдмрдЪ्рдЪा рдЙрд╕े рдоिрд▓ рдЬाрддा –“рдоेрд░े рдХाрдХा! рдмंрддी рдЬीрдЦрдХрд░ рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рдордХाрди рдХी рдУрд░ рд▓рдкрдХी рдЙрд╕рдиे рдкрд╣рд▓ी рджрд╣рд▓ीрдЬ рдоें рдмैрдаी рдк्рд░ौреЭ рдХी рд╡рд╣ рд╕े рджुрдмрд▓ा-рдкрддрд▓ा рдмрдЪ्рдЪे рдХो рдЭрдкрдЯ рд▓िрдпा рдЙрд╕े рд╕ीрдиे рд╕े рдЪिрдкрдХाрдХрд░ рдКंрдЪे рд╕्рд╡рд░ рдоें рд░ो рдкрдб़ी।“17 рд▓ेрдХिрди рдЕрдкрдиे рдкрддि, рдмрдЪ्рдЪे рдФрд░ рд╕ाрд╕ рдоिрд▓рдХрд░ рднी рдмंрддी рдХो рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рдоें рдЖрд╢्рд░рдп рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рд╡े рдЙрд╕ рдШрд░ рдоें рдирд╣ीं рд░рдЦ рд╕рдХрддे рдХ्рдпोंрдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдиे рдЙрди्рд╣ें рдХ्рдпा рдРрд╕ा рд╣ी рдЫोрдб़ рджिрдпा рд╣ोрдЧा-

   “рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдШрд░-рджрд░рд╡ाрдЬे рддोреЬрдХрд░ рдФрд░рддों рдХो рдЦрд░ाрдм рдХिрдпा, рдЙрди्рд╣ें рдЫोреЬ рджिрдпा рд╣ोрдЧा।“18 рддाрд░ा рдЙрди्рд╣ें рд╕рдордЭाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддी –“рдоाँрдЬी рдЗрд╕рдХा рдХ्рдпा рдХрд╕ूрд░ рд╣ै! рдЦुрдж рддो рд░рд╣рдиे рдирд╣ीं рдЧрдпी рдеी। рддुрдо्рд╣ी рд▓ोрдЧ рдбрд░ рдХे рдоाрд░े рдЗрд╕े рдЫोреЬ рдЖрдпे рдеे? рдпрд╣ рддो рдЬाрди рдкрд░ рдЦेрд▓рдХрд░ рдЫूрдЯрддे рд╣ी рднाрдЧी-рднाрдЧी рдЖрдпी рд╣ै। рдиौ рджिрди рд╕े рддुрдо्рд╣ें рдЦोрдЬ рд░рд╣ी рд╣ै।“19

    рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХी рд╕ाрд╕ рдЙрд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддी рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкрддि рдЖрдХрд░ рднी рдпрд╣ी рдиिрд░्рдгрдп рджेрддा рд╣ै –“рджो рдорд╣ीрдиे рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдШрд░ рд░рд╣ рдЖрдпी рд╣ै। рд╣рдо рдХैрд╕े рд░ाрдЬрдж рд▓े।“20

    рдЕрдкрдиी рдЖрд╢ाрдУं рдкрд░ рддुрд╖ाрд░ाрдкाрдд рд╣ोрддे рджेрдЦрдХрд░ рдмंрддी рдкाрдЧрд▓ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕рд░ рдкрдЯрдХ-рдкрдЯрдХрдХрд░ рдЬाрди рджे рджेрддी рд╣ै, рддрдм рдЙрд╕рдХे рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рд╡ाрд▓े рд▓ाрд▓ рдХрдлрди рджेрддे рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рд╕ुрд╣ाрдЧिрди рд╣ै рдЙрд╕ рдкрддि рдХी; рдЬो рдЙрд╕рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे, рдЖрд╢्рд░рдп рджेрдиे рдоें рддो рдЖрдиाрдХाрдиी рдХрд░рддा рд╣ै рдкрд░ рдХрдлрди рджेрдиे рдоें рдЬрд░ा рднी рджेрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдоुрд╣рд▓्рд▓े рд╡ाрд▓ों рдХा рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рд╕्рдеिрддि рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рдкрд░ рдмреЬी рдХрдаोрд░рддा рд╕े рд╡्рдпंрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै-

    “рджेрдЦ рддो рдмेрд╢рд░्рдоी рдХो рд▓ाрд▓ рдХрдлрди рджे рд░рд╣े рд╣ै। рдЕрдм рд╡рд╣ рд╕ुрд╣ाрдЧिрди рдмрди рдЧрдИ।“ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХ्рд░ोрдз рдФрд░ рдШृрдгा рд╕े рдХрд╣ рд░рд╣ी рдеी।

                  “рд╕рддी рд╣ो рдЧрдИ।“ рдХिрд╕ी рдиे рдХрд╣ा।

            “рдЦрд╕рдо рдХे рдЬीрддे рдЬी рд╕рддी рд╣ो рдЧрдпी।“ рджूрд╕рд░ी рдиे рдХрд╣ा।“21

    рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдпрд╢рдкाрд▓ рдиे рдмреЬी рдмेрдмाрдХी рд╕े рд╣िрди्рджू-рд╕рдиाрддрдиी рд╡ृрдд्рддि рдФрд░ рдЕंрдзрд╢्рд░рдж्рдзा рдХा рдкрд░्рджाрдлाрд╢ рдХिрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджू рд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे рдПрдХ рдУрд░ рддो рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдмрд░्рджाрд╢्рдд рдХिрдпा рдФрд░ рд╕рдм рд╕рд╣рдХрд░ рднी рдЗрд╕ рдЖрд╢ा рдоें рдЬिंрджा рд░рд╣ी рдХि рдХрднी рддो рд╡े рдЕрдкрдиे рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдЬाрдХрд░ рд╕ुрдХूрди рдХी рд╕ाँрд╕ рд▓े рдкाрдпेंрдЧी рдкрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХी рдХ्рд░ूрд░ рд╕рдиाрддрдиी рд╡ृрдд्рддि рдХा рд╢िрдХाрд░ рднी рдЙрди्рд╣ें рд╣ी рд╣ोрдиा рдкреЬा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рд╕ैрдХреЬों рд╕्рдд्рд░िрдпां рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡ाрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рдирдХाрд░ी рдЧрдпी। рдпрд╢рдкाрд▓ рдХा рдпрд╣ рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЙрдкрдЬ рдирд╣ीं рд╣ै рдпрд╣ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕рдЪ рд╣ै।

     рд╕्рдд्рд░िрдпां рдХी рджुрд░рд╡рд╕्рдеा рдХा рдкрддा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЗрд╕ рдЪिрдд्рд░рдг рд╕рднी рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рд╢िрд╡िрд░ों рдоें рдпुрд╡рддिрдпों рдХो рд╡ेрд╢्рдпा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рд▓рдЧाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рднी рдХुрдЫ рд╕्рдд्рд░िрдпां рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЙрди рджिрдиों рджिрд▓्рд▓ी рдоें рдпрд╣ рдмाрдд рдЖрдо рд╣ो рдЧрдИ рдеी। рдкрд░рдоुрдЦाрдкेрдХ्рд╖ी рдФрд░ рдкрд░ाрд╢्рд░िрдд рдЗрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдЕрдиेрдХ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рджिрдЦाрдХрд░, рдлुрд╕рд▓ाрдХрд░ рдЙрдирдХी рдордЬрдмूрд░ी рдХा рдлाрдпрджा рдЙрдаाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рддाрд░ा рдЬैрд╕ी рд╕ुंрджрд░ рдкрдв़ी-рд▓िрдЦी рдирд╡рдпौрд╡рдиा рдХो рдлंрд╕ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдЦрдж्рджрд░рдзाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдЬी рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдмेрдмрд╕ी рдФрд░ рднाрд░рддीрдпों рдХी рдордиोрд╡ृрддि рдХा рддीрдЦा рдЪिрдд्рд░рдг рдпрд╢рдкाрд▓ рдЬी рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ां рдЖрдП рд╣ुрдП рд▓ाрдЦों рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХे рджुрдЦों рдХी рдХिрд╕े рдЪिंрддा рдеी, рд╕рднी рдЕрдкрдиी рдЕрд╡рд╕рд░рд╡ाрджिрддा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджे рд░рд╣े рдеे। рдЬाрд▓ंрдзрд░, рдЕрдоृрддрд╕рд░ рдФрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рдорд╣ंрдЧी рдЪीрдЬें рджो рдХौреЬिрдпों рдоें рдЦрд░ीрджрдХрд░ рдкैрд╕े рдмрдиाрдиा рдоें рд▓рдЧे рдеे। рд╢िрд╡िрд░ों рдоें рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╣िрд╕्рд╕े рдХा рдЖрдЯा рдмेрдЪрдХрд░ рдЕрдкрдиा рдШрд░ рднрд░ рд░рд╣े рдеे।

     рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों, рдПрдХ рд╡े рд╣ाрд▓ाрдд рдХे рдоाрд░े рдеे, рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рднी рдЙрди рддрдХ рдХाрдлी рджेрд░ рд╕े рдкрд╣ुंрдЪी рдеी рдЕрдерд╡ा рдЖрдзा рд╣ी рдкрд╣ुंрдЪрддी рдеी। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдиे рдХाрдиूрди рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЕрдкрдиे рд╣ाрде рдоें рд▓ेрдХрд░ рджिрд▓्рд▓ी, рдЕрдоृрддрд╕рд░, рдЬाрд▓ंрдзрд░, рд▓ुрдзिрдпाрдиा рдЖрджि рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдоों рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдП। рдЙрдирдХे рд╕ाрдордиे рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдпрд╣ी рдПрдХ рд░ाрд╕्рддा рдЫोрдб़ा рдеा। рдкрд░िрдгाрдорддः рдЕрдиेрдХ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдкाрдХिрд╕्рддाрди рднाрдЧрдиे рд▓рдЧे। рдЬिрддрдиी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡рд╣ां рдкрд╣ुंрдЪे рдЙрд╕рд╕े рджोрдЧुрдиी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡рд╣ां рдХे рд╣िंрджूрдУं рдХो рдоाрд░рдХрд░ рд╡рд╣ां рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓ा рдФрд░ рдЬिрддрдиी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╣िंрджू рдпрд╣ां рдЖрдП рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдЙрддрдиी рд╣ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХो рдШрд░ों рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा।

      рдпрд╣ рдХрдерди рдЬрд░ा рднी рдЕрддिрдпुрдХ्рддिрдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдХि ‘рдЭूрдаा-рд╕рдЪ’ рдХे рджोрдиों рдЦंрдбों рдоें рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдХрдИ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рднी рдПрдХ рдордд рд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै –“рджेрд╢ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдгों рдХो рдпрдеाрд╕ंрднрд╡ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдпрдеाрд░्рде рдХे рд░ुрдк рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।--- рдХрдеाрдирдХ рдоें рдХुрдЫ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдШрдЯрдиाрдПँ рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ै рдкрд░ंрддु рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХрдеाрдирдХ рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдЖрдзाрд░ рд╡े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдирд╣ीं।“22


рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╢рдкाрд▓ рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрдж рдХी рд╡िрдЬрдп рдФрд░ рдЬрдирддा рдХी рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рд╕ंрдХेрдд рджेрддे рд╣ुрдП рджूрд╕рд░े рдЦंрдб рдХा рд╕рдоाрдкрди рдХрд░рддे рд╣ै। рдЬрд╣ां рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдЦंрдб рдоें рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХी рдд्рд░ाрд╕рджिрдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ी рдпрд╣ рднी рджिрдЦाрддे рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдоुрд╢्рдХिрд▓ों рдХो рдЭेрд▓рдХрд░ рдпे рдкुрд░ुрд╖ाрд░्рдеी рдмрдирддे рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╣ी рджेрд╢ рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ै рдФрд░ рдЗрддрдиे рдЕрдзिрдХ рд╕рдЬрдЧ рдмрди рдЬाрддे рд╣ै рдХि рд╕рдд्рддा рдХो рдкрд▓рдЯрдиे рдоें рднी рдЕрд╣рдо् рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн:

1. рдпрд╢рдкाрд▓- рдЭूрдаा-рд╕рдЪ рднाрдЧ-1- рдкृ-67

2. рд╡рд╣ीं- рдкृ-129

3. рд╡рд╣ी- рдкृ-389

4. рд╡рд╣ी- рдкृ-457

5. рд╡рд╣ी- рдкृ-73

6. рд╡рд╣ी- рдкृ-111

7. рд╡рд╣ी- рдкृ-47

8. рд╡рд╣ी- рдкृ-82

9. рд╡рд╣ी- рдкृ-440

10. рд╡рд╣ी- 419

11. рднीрд╖्рдо рд╕ाрд╣рдиी- рдпрд╢рдкाрд▓’ рдЭूрдаा-рд╕рдЪ рдХे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг : рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕- рдкृ-115

12. рд╡рд╣ी – рдкृ-115

13. рдпрд╢рдкाрд▓- рдЭूрдаा-рд╕рдЪ рднाрдЧ-2 – рдкृ-13

14. рд╡рд╣ी – рдкृ-10

15. рд╡рд╣ी- рдкृ-20-21

16. рд╡рд╣ी – рдкृ-96

17. рд╡рд╣ी- рдкृ-121

18. рд╡рд╣ी- рдкृ-122

19. рд╡рд╣ी – рдкृ-122

20. рд╡рд╣ी- рдкृ-123

21. рд╡рд╣ी- рдкृ-125

22. рд╡рд╣ी – рднूрдоिрдХा

(ISSN 2455-5169 , рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдИ-рдкрдд्рд░िрдХा, рд╡рд░्рд╖ 5, рдЕंрдХ 18, рдЕрдк्рд░ैрд▓ – рдЬूрди 2020 рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд▓ेрдЦ)

рдпे рднी рдкрдв़े ; рдЖрдЦिрд░ी рдХрд▓ाрдо : рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рд╕рдЪ

рдоेрд░ी рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдПं : рдбॉ. рдоुрд▓्рд▓ा рдЖрджрдо рдЕрд▓ी

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें

0 рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें (0)
To Top