Scholars who spread Hindi in South India, Former Member of Rajya Sabha Moturi Satyanarayana Biography in Hindi, Hindi Sevi Moturi Satyanarayana Jivan Parichay.
Padma Bhushan Dr. Moturi Satyanarayana
Suprasiddh Hindi Sevi : рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рд╕े рдПрдХ, рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░-рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдпुрдЧ-рдкुрд░ुрд╖, рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рд╕ंрдЧрдардХ рдкрдж्рдорднूрд╖рдг рдбॉ. рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд▓ेрдЦрди। рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬी рдЬрдм рд╕ंрд╕рдж рд╕рджрд╕्рдп рдеे рддрдм рд╡े рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоंрдбрд▓, рдЖрдЧрд░ाрдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рд░рд╣े рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдХाрд▓ рдоें рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдЖрдЧрд░ा рдиे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рдХा рд╕рдлрд▓ рд╕рдлрд▓ рддрдп рдХिрдпा। рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдЖрдЧрд░ा рдХी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдиे рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдЦ्рдпाрддि рдЕрд░्рдЬिрдд рдХी। рдкрдв़िрдП рдкूрд░ा рд▓ेрдЦ рдФрд░ рд╢ेрдпрд░ рдХीрдЬिрдП।
Dr. Moturi Satyanarayana Ka Vyaktitv Aur Krititv
рдкрдж्рдорднूрд╖рдг рдбॉ. рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг : рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ : рдкрдж्рдорднूрд╖рдг рдбॉ. рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡ рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡े рдПрдХ рдоौрд▓िрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрднा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╕рд░्рдЬрдХ рдЪिंрддрдХ рдеे। рд╡े рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХो рдЬोрдбрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ेрддु рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕ेрддु рд╣िрди्рджी рдХी рдоिрдЯ्рдЯी рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдеा। рд╕рдоूрдЪी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХे рдорди рдоें рдЕрдЧाрдз рд╕рдо्рдоाрди рдеा рддрдеा рд╡े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рд╣िрди्рджी рдХो рднाрд░рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╢рд░ीрд░ рдХा рд╣ृрджрдп рдоाрдирддे рдеे। рд╡े рдХोрд░े рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдиेрддा рд╣ी рдирд╣ीं рдПрдХ рднрд╡िрд╖्рдпрдж्рд░рд╖्рдЯा рдЪिंрддрдХ рдеे рдЬो рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рднाрд╡ी рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕ाрд░्рдердХ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдЕрдкрдиे рдорди-рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рд╕ंрдЬोрддे рд░рд╣рддे рдеे। рд╡े рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рднрд▓िрднाँрддि рдЬाрдирддे рдФрд░ рд╕рдордЭрддे рдеे рдХि рд╕рдоूрдЪी рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдоाрдд्рд░ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдоें рд╣ै। рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рд▓ोрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХी рдмрдв़рддी рд╕ाрдЦ рдХो рдЕрдЪ्рдЫी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдкрд╣рдЪाрдирдиे рдХी рддीрд╡्рд░ рджृрд╖्рдЯि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдЬрдЧ рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे।
рдЙрдирдХे рд╕рдоूрдЪे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджेрдЦрдиे рдФрд░ рдЬाрдирдиे рдкрд░ рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдоों рд╕े рднрд░ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЖрдпाрдо рдоें рдЭाँрдХрдиे рдкрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдорд░्рдкрдг рднाрд╡ рдХी рдЦुрд╢рдмू рдЖрддी рд╣ै। рд╡े рд╡िрд░ाрдЯ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдзрдиी рдеे। рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рджेрдЦрдиे рдкрд░ рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡े рд╕рдоाрдЬ рд╕ेрд╡ी, рдХुрд╢рд▓ рдФрд░ рд╕рдЪेрдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдиेрддा, рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░, рд╕ंрдЧрдардирдХрд░्рддा, рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी, рднाрд╖ाрд╡िрдж्, рдЪिंрддрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдПрд╡ं рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рд╕рдХ्рд░िрдп рд╕рджрд╕्рдп рдеे। рджेрд╢ рдХी рдХрдИ рд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рдЙрдирдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдФрд░ рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд╕ंрдмंрдз рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡े рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рддрдХ рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рднा, рдордж्рд░ाрд╕ рдХे рдк्рд░рдзाрди рд╕рдЪिрд╡ рд░рд╣े। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрддрдиी рдиिрд╖्рдаा рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рднा рдХा рдХाрд░्рдп рджेрдЦा рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рд╣ी рдЙрд╕рдХे рдкрд░्рдпाрдп рдмрди рдЧрдП।
рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬी рдЬрдм рд╕ंрд╕рдж рд╕рджрд╕्рдп рдеे рддрдм рд╡े рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоंрдбрд▓, рдЖрдЧрд░ाрдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рд░рд╣े рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдХाрд▓ рдоें рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдЖрдЧрд░ा рдиे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рдХा рд╕рдлрд▓ рд╕рдлрд▓ рддрдп рдХिрдпा। рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдЖрдЧрд░ा рдХी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдиे рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдЦ्рдпाрддि рдЕрд░्рдЬिрдд рдХी।
рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░ाрдбंрдмрд░ рдеा। рд╡े рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╕िрдкाрд╣ी рдеे рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдХрд░्рдо-рдк्рд░рддिрднा рдХा рд╕्рдоाрд░рдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкिрддा рдорд╣ाрдд्рдоाрдЧांрдзी рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рд╡िрд╖рдпрдХ рд╕्рд╡рдк्рди рдХो рдЬिрди-рдЬिрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдиे рд╕ाрдХाрд░ рдХिрдпा рдЙрдирдоें рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХा рдиाрдо рднी рд╕рд░्рд╡ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рд╕рдоूрдЪे рд╣िрди्рджी рддрд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рдЪाрд░ों рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдЙрди्рд╣ें рд╣िрди्рджी рдХा рдорд╕ीрд╣ा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
рдРрд╕े рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпрдиिрд╖्рда рджिрд╡ंрдЧрдд рд╣िрди्рджी рд╕ेрд╡ी рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХा рдЬрди्рдо 2 рдлрд░рд╡рд░ी, 1902 рдоें рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдХृрд╖्рдгा рдЬिрд▓े рдХे рджोंрдбрдкाрдбु рдиाрдордХ рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡े рдмрд╣ुрднाрд╖ाрд╡िрдж् рд╡िрдж्рд╡ाрди рдеे। рдЙрди्рд╣ें рддेрд▓ुрдЧु, рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी, рд╣िрди्рджी, рддрдоिрд▓, рдорд░ाрдаी, рдЙрд░्рджू рдФрд░ рдмंрдЧрд▓ा рднाрд╖ाрдУं рдХा рдЕрдЪ्рдЫा рдЬ्рдЮाрди рдеा। рдЙрдирдХी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдордЫрд▓ीрдкрдЯ्рдЯрдгрдо рдХी рдЖрди्рдз्рд░ рдЬाрддीрдп рдХрд▓ाрд╢ाрд▓ा рдоें рд╣ुрдИ рдеी। рдоोрдЯूрд░िрдЬी рдиे 1921 рдоें рдЧाँрдзी рдЬी рдХे рдиिрдоंрдд्рд░рдг рдкрд░ рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рднाрдЧ рд▓िрдпा। 1921 рд╕े 1923 рддрдХ рдиेрд▓्рд▓ूрд░ рдЬिрд▓े рдХे рд╕ंрдЧрдардХ, 1923 рдоें рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХे рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдХी рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╕рдоिрддि рдХे рдоंрдд्рд░ी, 1924 рд╕े 1927 рддрдХ рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░ांрддीрдп рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рднा рдХे рдоंрдд्рд░ी, 1927 рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рднा рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЕंрдЧों рдоें рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ी, рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдоंрдд्рд░ी рдЖрджि рдкрджों рдкрд░ рдХाрдо рдХिрдпा। 1938 рдоें рд╕рднा рдХे рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдмрдиे । рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी рдЬी рдХे рдЖрджेрд╢ рд╕े 1936 рд╕े 1938 рддрдХ рд╡рд░्рдзा рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рдоिрддि рдХी рддрд░рдл рд╕े рд╕िंрдз, рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рдЙрдд्рдХрд▓, рдмंрдЧाрд▓ рдФрд░ рдЕрд╕рдо рдоें рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рд╕ंрдЧрдарди рдХिрдпा। рд╕рднा рдХे рдоुрдЦ рдкрдд्рд░ 'рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░' рдФрд░ 'рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд' рдХा рд╕ंрдкाрджрди рдХाрд░्рдп рд╕ँрднाрд▓ा।
рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдХрдИ рд╕рдоिрддिрдпों рдХे рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рд╕рджрд╕्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬी рдХा рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा рд╣ै। рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╡ рд╕ूрдЪрдиा, рдХृрд╖ि, рдЦाрдж्рдп, рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрджि рдХी рд╕рдоिрддिрдпों рдХे рд╕рджрд╕्рдп рд░рд╣े рддрдеा рд░ाрдЬрднाрд╖ा рдЖрдпोрдЧ рдХे рд╕рджрд╕्рдп, рдЖंрдз्рд░ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдХे рд╣िрди्рджी рдмोрд░्рдб рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рд╕рдоिрддि рдХे рд╕рджрд╕्рдп, рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдоिрддि рдХे рд╕рджрд╕्рдп рддрдеा рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоंрдбрд▓, рдЖрдЧрд░ा рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдкрдж рдкрд░ рднी рд░рд╣े। рд╡े рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдХрдИ рд╕рд░рдХाрд░ी рдФрд░ рдЧैрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рднी рдЬुрдб़े рд░рд╣े। рддेрд▓ुрдЧु рднाрд╖ा рд╕рдоिрддि рдХे рд╕ंрдЧрдардХ рдФрд░ рдоंрдд्рд░ी рднी рд╡े рд░рд╣े рддрдеा рднाрд░рддीрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдШ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рднी।
1948 рдоें рд╡े рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдЪुрдиे рдЧрдП рддрдеा рдмाрдж рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕рдж рдХे рд╕рджрд╕्рдп। рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рдк्рд░рдЪाрд░рдХों рдоें рдЙрдирдХा рдХ्рд░рдоांрдХ рдПрдХ рдеा। рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬी рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рддрдеा рд╣िрди्рджी рд╢िрдХ्рд╖рдг-рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдЬीрд╡рди рдмрдиे рд░рд╣ें। рд╣िрди्рджी рд╣ी рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдХा рдЕंрдЧ рдмрди рдЪुрдХी рдеी।
рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХрддा рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдоें рднी рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЕрдкрдиा рд╕рдХ्рд░िрдп рдпोрдЧрджाрди рдЬीрд╡рди рдкрд░्рдпंрдд рдХрд░рддे рд░рд╣े। рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рдХाрд░्рдп рд╕े рд╡े рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрдд рджрд╢рдХों рддрдХ рдЬुрдбे рд░рд╣े рддрдеा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдоें рд╣рдЬाрд░ों рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░рдХों рдХी рдПрдХ рд╕ुрдпोрдЧ्рдп рд╕ेрдиा рддैрдпाрд░ рдХी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдирдИ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा। рдПрдХ рджीрдХ्рд╖ांрдд рднाрд╖рдг рдоें рд╕्рд╡рдпं рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдеा рдХि - "рд╕рдд्рддрд░ рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕рдордп рд╣ुрдЖ рдоैं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХे рдЗрд╕ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рд░рд╣ा рдФрд░ рд╣рдЬाрд░ों рд╕ाрдеिрдпों рдХो рдЬोрдб़ा рддрдеा рдЙрдирдХा рд╕рд╣рдпोрдЧ рдкाрдпा।"³
рдмाрдкूрдЬी рдХी рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдгрдЬी рдкрд░ рдЕрдкाрд░ рдХृрдкा рдеी рдЗрд╕рд▓िрдП "рджूрд░рджрд░्рд╢ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкिрддा рдЧांрдзीрдЬी рдиे рдЙрдирдХो рджрдХ्рд╖िрдг рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЙрдд्рддрд░ рдХे рдЕрди्рдп рдЕрд╣िрди्рджी рдк्рд░ांрддों рдоें рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा, рдФрд░ рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдЦрд░ा рдЙрддрд░ा рд╣ो рдХिрд╕ी рдФрд░ рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдЦोрдЯा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा ।"⁵
рдЧांрдзीрдЬी рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдбॉ. рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкं. рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ु, рд░ाрдЬाрдЬी, рд╕рд░рджाрд░ рдкрдЯेрд▓ рдЖрджि рджेрд╢ рдХे рд╕рднी рдЧрдгрдоाрди्рдп рд░ाрдЬрдкुрд░ुрд╖ों рддрдеा рдЬрдирдиाрдпрдХों рдХा рд╕्рдиेрд╣ рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдЗрддрдиे рд╕ाрд░े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдиाрдпрдХों рдХा рд╕्рдиेрд╣ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдкрд░рдо рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдеा।
рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд╖ाрдПँ рдЬाрдирдиा рдЙрдирдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрднिрд░ुрдЪि рдеी। рд╡े рдЬрд╣ाँ рднी рдЧрдпे рд╡рд╣ाँ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдирдИ рднाрд╖ा рд╕ीрдЦी। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдоें 'рдЖрд░िрдЧрдкूрдбि' рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि "рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬी рддेрд▓ुрдЧु рднाрд╖ी рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдЙрдирдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рд╕ी рд╣ै। рддрдоिрд▓ рдзрдб़рд▓्рд▓े рд╕े рдмोрд▓рддे рд╣ैं, рдХрди्рдирдб़ рдХा рдЬ्рдЮाрди рд░рдЦрддे рд╣ैं, рдорд▓рдпाрд▓рдо рд╕рдордЭрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдорд░ाрдаी, рдЧुрдЬрд░ाрддी, рдмंрдЧрд▓ा рднी рдЬाрдирддे рд╣ैं। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдЬ्рдЮाрддा рддो рд╣ैं рд╣ी।"⁶
"рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди् рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░рдХ : рд╢्рд░ी рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдгрдЬी" рдиाрдордХ рдЖрд▓ेрдХ рдоें рд╢्рд░ी рд░ाрдоाрдиंрдж рд╢рд░्рдоा рдоोрдЯूрд░िрдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- "рдЖрди्рдз्рд░ рд╕े рдордж्рд░ाрд╕ рдЖрддे рд╣ी рдЖрдкрдиे рддрдоिрд▓ рд╕े рдкूрд░ा рдкрд░िрдЪрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓िрдпा, рд╡рд░्рдзा рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рдоिрддि рдХे рдоंрдд्рд░ी рд╣ोрддे рд╣ी рдорд░ाрдаी рддрдеा рдмंрдЧрд▓ा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдмрдв़ा рд▓ी। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдгрдЬी рдХुрдЫ рд╣ी рджिрдиों рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖ा-рднाрд╖ी рдмрди рдЧрдпे।"⁷
рдЬ्рдЮाрди рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХे рдорди рдоें рдкिрдкाрд╕ा рдХा рднाрд╡ рдЖрдЬीрд╡рди рдмрдиा рд░рд╣ा। рджेрд╢ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЕंрдЪрд▓ों рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рдиिрд░ंрддрд░ рдмोрд▓рдиे рдХे рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╕े рд╡े рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рд╡рдХ्рддा рдмрди рдЧрдпे рдеे। рдкं. рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣ा рд╣ै-".
рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдгрдЬी рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдЗрддрдиा рд╢ुрдж्рдз рд╣ै рдФрд░ рд╡े рдРрд╕ी рдзाрд░ा- рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╣िрди्рджी рдмोрд▓рддे рд╣ैं рдХि рдХिрд╕ी рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा-рднाрд╖ी рдХो рдпрд╣ рд╢рдХ рднी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा рдХि рд╡े рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рд╣ैं। рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡े рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ рднूрд▓ рд╣ै, рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо рдЖрди्рдз्рд░ рдХे рдмрдЬाрдп рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдк्рд░ांрдд рдоें рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдеा ।....."⁸
рдЪिंрддрди рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡
рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХा рдХृрддिрдд्рд╡ рдкрд░िрдоाрдг рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдХिंрддु рдЬिрддрдиा рднी рд╣ै рд╡рд╣ рдаोрд╕ рд╣ै рддрдеा рдиींрд╡ рдХे рдкрдд्рдерд░ рдХी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдиे рд╡ाрд▓ा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдо рдЕрд╡рд╢्рдп рд▓िрдЦा рд╣ै рдХिंрддु рд╡рд╣ рдмрд╣ुрд╡िрдз рд╣ै рддрдеा рдирдпे рд╕ोрдЪ рдФрд░ рдирдИ рджिрд╢ाрдУं рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рдЖрдЧे рдмрдв़ाрддा рд╣ै। рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХे рдХृрддिрдд्рд╡ рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рдЪिंрддрди рдоें рд╕ंрдХुрдЪिрдд рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдХोрдИ рднी рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा, рд░ाрдЬрднाрд╖ा, рд╕ंрдкрд░्рдХрднाрд╖ा, рдиाрдЧрд░ीрд▓िрдкि, рдк्рд░рдпोрдЬрдирдоूрд▓рдХ рд╣िрди्рджी, рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдзрд░्рдо рдкрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдордирди рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдХृрддिрдд्рд╡ рд╕े рдЬो рдЪिंрддрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдмрдирддा рд╣ै рдпрд╣ рдПрдХ рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдЧाँрдзीрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрджाрд░ рд╣ृрджрдп рд╕े рд╣рд░ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рдЙрдд्рддрд░-рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рд╡िрднेрджрдХ рд░ेрдЦा рднी рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдЖрддी। рдЙрдирдХा рдХृрддिрдд्рд╡ рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рд╕рдЪ्рдЪे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднрдХ्рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдпрд╣ рднрд▓ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЬाрди рдЪुрдХे рдеे рдХि рдпрджि рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рдХाрд░्рдп рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдирдИ рдЧрддि рдирд╣ीं рджी рдЬाрдПрдЧी рддो рд╣िрди्рджी рдкंрдЧु рднी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рд╕рдЬрдЧ рдк्рд░рд╣рд░ी рд░ूрдк рдоें рдирдИ рдЬрд░ूрд░рддों рдФрд░ рдЬрдоाрдиे рдХी рдмрджрд▓рддी рд╣рд╡ा рдХा рд░ुрдЦ рдкрд╣рдЪाрдирдХрд░ рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдпोрдЬрдирдоूрд▓рдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХी рдЬोрд░рджाрд░ рд╡рдХाрд▓рдд рдХी। рдЙрд╕рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдиिрд░्рдоिрдд рдХिрдпा рдПрд╡ं рдЙрд╕े рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдХुрдЫ рдХрджрдо рднी рдЙрдаाрдпे। рдЙрдирдХा рд╡рд╣ рд╕рдкрдиा рдЖрдЬ рд╕ाрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै рддрдеा рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рдПрдХ рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдЖрдХाрд░ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХा рдПрдХ рд░ूрдк рдЙрдирдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХा рд░ूрдк рд╣ै। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд▓рдо्рдмे рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХुрдЫ рдХृрддिрдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рддрдеा рд╕ंрдкाрджрди рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рдпं рднी рдХिрдпा рддрдеा рдЕрдкрдиे рд╕рд╣рдпोрдЧिрдпों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рднी рдкूрд░ा рдХिрдпा। "рд╕рднा рдХे рдк्рд░ाрдгрд╕्рд╡рд░ूрдк рдкंрдбिрдд рдЕрд╡рдзрдиंрджрдирдЬी рдХे рд╕ाрде рдмैрдардХрд░ рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдгрдЬी рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें 'рд╕्рд╡рдмोрдзिрдиी' рд░рдЪी,.....। рдЙрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рд╕рднी рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╕्рд╡рдмोрдзिрдиिрдпाँ рд▓िрдЦी рдЧрдпीं, рдЬिрдирдХे рдХाрд░рдг рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдоें рдмрдб़ी рдк्рд░рдЧрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। 'рд╕्рд╡рдмोрдзिрдиी' рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдгрдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХे рдорд╣ाрди рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХे рд╢рдм्рдж-рдЪिрдд्рд░ рднी рд╣िрди्рджी рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпे рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рдорд░ाрдаी, рд╣िрди्рджी, рдЧुрдЬрд░ाрддी рдЖрджि рд╕े рддेрд▓ुрдЧु рдоें рдЖрдкрдиे рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХिрдпा рд╣ै। "рджрдХ्рдЦिрдиी рд╣िрди्рджी" рдоाрд╕िрдХ рдоें рдЖрдкрдХे рдХрдИ рдРрд╕े рд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП рд╣ैं, рдЬिрдирдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЬैрд╕े рд╡िрд╢्рд░ुрдд рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рддрдХ рдиे рдоुрдХ्рддрдХंрда рд╕े рдХी рд╣ै।"⁹ рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХे рдЪिंрддрди рдХे рдкाрд╕ рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдЕрдЯूрдЯ рд╕्рд░ोрдд рдеा। рдЙрдирдХे рдХिрддрдиे рд╣ी рд╡िрдЪाрд░ рдЬो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЕрдкрдиे рднाрд╖рдгों рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпे рдеे рд▓िрдкि-рдмрдж्рдз рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдиुрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं।
рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХे рдЪिंрддрди рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХे рдХृрддिрдд्рд╡ рдХा рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдкрд░िрдЪрдп рдЬाрди рд▓ेрдиा рдЕрдд्рдпाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। 'рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕' рдиाрдордХ рдЕрднिрдиंрджрди рдЧ्рд░ंрде рдХे рдж्рд╡िрддीрдп рднाрдЧ рдоें рдЙрдирдХे 18 рдЖрд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ैं। рдЗрди рдЖрд▓ेрдЦों рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рддो рдпрд╣ाँ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдХिंрддु рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдоाрдд्рд░ рдкрдв़рдХрд░ рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рдЪिंрддрди рдХा рджाрдпрд░ा рдХिрддрдиा рд╡िрд╕्рддृрдд рдФрд░ рдЧрд╣рд░ा рдеा।
рдЖрд▓ेрдЦों рдХी рдЕрдиुрдХ्рд░рдордгिрдХा рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै -
(рдХ) рднाрд╖ाрд╡ाрд░ рд░ाрдЬ्рдп
(1) рдк्рд░рдЬाрддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдоें рднाрд╖ाрд╡ाрд░ рд░ाрдЬ्рдп,
рдЖрди्рдз्рд░-рдЕрдн्рдпुрджрдп
(17) рднाрд░рдд рдХे рдирдХ्рд╢े рдкрд░ рдЖंрдз्рд░ рд░ाрдЬ्рдп,
(18) рдЖंрдз्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬрд▓-рд╢рдХ्рддि ।
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдЖрд▓ेрдЦों рдоें рдХुрдЫ рдРрд╕े рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╢्рд░ी рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬी рдиे рд╕рдк्рд░рдоाрдг рдвंрдЧ рд╕े рдЕрдкрдиी рд╢ोрдз рдкрд░рдХ рдкैрдиी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХो рд╕рдордЭाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡्рдпाрдкрдХ рдЪिंрддрди рдордирди рдХिрдпा рдеा। рдпे рд▓ेрдЦ рдЙрд╕рдХे рдаोрд╕ рдПрд╡ं рдЖрдзाрд░рднूрдд рдк्рд░рдоाрдг рд╣ैं।
рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдЖрд▓ेрдЦों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЧ्рд░ंрдеों рддрдеा рдЖрд▓ेрдЦों рдХी рд╕ूрдЪी рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
1. рд╕рдорди्рд╡рдп рдХा рд╕ूрдд्рд░ рд╣िрди्рджी : рдпрд╣ рд░рдЪрдиा рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ूрдЪрдиा рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рдбॉ. рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕्рдоाрд░рдг рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рдоाрд▓ा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рди् 1979 рдоें рдЗрд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा।
2. рд╣िрди्рджी рдХा рднाрд╡ी рд░ूрдк (рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдкुрд╕्рддрдХ рдоाрд▓ा-2) рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╡ाрд░्рддाрдУं рдоें рд╕े рдПрдХ рд╡ाрд░्рддा рдоोрдЯूрд░िрдЬी рдХी рдЗрд╕ рдХृрддि рдоें рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ीрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рднी 1956 рдоें рд╕ूрдЪрдиा рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा।
3. рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╡िрд╢्рд╡рдХोрд╢ (рдЖрд▓ेрдЦ)
- 'рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд' (рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ) рдЕंрдХ 81 рдЕрдХ्рддू. рдирд╡. рджि., 1995
- 'рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд' рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рднा, рдордж्рд░ाрд╕ । рдЕрдХ्рддू. рдирд╡. рджि., 1995
4. рдЧांрдзीрдЬी рдУрд░ рдоैं : (рдЖрд▓ेрдЦ)
- рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░, рдЬुрд▓ाрдИ, 1995,
- 'рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд' рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рднा, рдордж्рд░ाрд╕ ।
5. рднाрд╖ा рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рддाрджाрдд्рдо्рдп : (рдЖрд▓ेрдЦ)
- рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░, рдирд╡. 1995 рдордж्рд░ाрд╕ ।
6. рднाрд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрдЪाрд░ (рдЕрдиूрджिрдд рдЖрд▓ेрдЦ)
- рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░, рдЕрдЧрд╕्рдд, 1995, рдордж्рд░ाрд╕ ।
7. рд╢्рд░ी рдоोрдЯूрд░ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдХा рджीрдХ्рд╖ांрдд рднाрд╖рдг : (рдЖрд▓ेрдЦ)
- 10 рдЬрди. 1993 рдХो 57 рд╡ें рджीрдХ्рд╖ांрдд рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ।
- 'рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд' рд╣िрди्рджी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╕рднा, рдордж्рд░ाрд╕ ।
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдЧ्рд░ंрдеों рддрдеा рдЖрд▓ेрдЦों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрддрдиी рд╣ी рд░рдЪрдиाрдПँ рдЙрдирдХी рддेрд▓ुрдЧु, рддрдоिрд▓ рддрдеा рд╣िрди्рджी рдХी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдпрдд्рд░-рддрдд्рд░ рдмिрдЦрд░ी рд╣ुрдИ рд╣ैं।
рд╣िрди्рджी рдХी рд╡िрд╡िрдз рднूрдоिрдХाрдУं рдкрд░ рдПрдХ рдирдпा рд╡िрдЪाрд░ рдоोрдЯूрд░िрдЬी рдиे рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा "рд╣िрди्рджी рдХो рд╕ंрдШрд░ाрдЬ्рдп рдХी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рднाрд╖ाрдИ рднूрдоिрдХा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рднूрдоिрдХा рддрдеा рд╕ाрддों рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рднाрд╖ा рдХी рднूрдоिрдХा рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдХिрддрдиी рдФрд░ рднूрдоिрдХाрдПँ рдиिрднाрдиी рд╣ै।"¹⁰
"рд╣िрди्рджी рдХो рд╕ाрд░्рд╡рджेрд╢िрдХ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдЬो рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХी рднूрдоिрдХाрдПँ рдиिрднाрдиी рд╣ैं, рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╣िрди्рджी рдХी рднूрдоिрдХाрдПँ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै : 1. рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХрддा рдХी рднूрдоिрдХा, 2. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднूрдоिрдХा, 3. рд╕ंрдШ рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рднूрдоिрдХा, 4. рд╕ाрд░्рд╡рджेрд╢िрдХрддा рдХी рднूрдоिрдХा, 5. рдЬрдирдкрджीрдп рднूрдоिрдХा, 6. рдЕंрддрдк्рд░ाрджेрд╢िрдХрддा рдХी рднूрдоिрдХा, 7. рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХी рднूрдоिрдХा, 8. рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд░рддीрдпрддा рдХी рднूрдоिрдХा, 9. рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдк्рд░рддीрдХрдд्рд╡ рдХी рднूрдоिрдХा рдФрд░ 10. рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоाрдз्рдпрдо рдХी рднूрдоिрдХा"¹¹
рдк्рд░рдпोрдЬрди рдоूрд▓рдХ рд╣िрди्рджी рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि - "рдЕрдм рд╕рдордп рдЖ рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕ोрдЪा рдЬाрдпे рдХि рд╣िрди्рджी рдХा рдХाрд░्рдп рд╕ंрдШ рд░ाрдЬ्рдп, рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддрд░ рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рднूрдоिрдХा рдХैрд╕े рдиिрднाрдпे рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдкाрда्рдп рдХ्рд░рдо рдХ्рдпा рдмрдиाрдпा рдЬाрдпे рдФрд░ рд╕рднी рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХो рд╕ाрдзрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЬрдирдоूрд▓рдХ рд╣िрди्рджी рдХा рдЖрдпाрдо рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЬाрдпे рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдХ्рдпा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдмрдиाрдпा рдЬाрдпे।"
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХे рдмाрдж рд╕рдоाрдиांрддрд░ рд░ूрдк рд╕े рдХ्рд░рдордмрдж्рдзрддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдк्рд░рдпोрдЬрди рдоूрд▓рдХ рд╣िрди्рджी рдХा рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдмрдиाрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।" рднाрд╖ा рдХो рд╡े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдирддे рдеे। рд╕ाрде рд╣ी рд╕ंрдкрд░्рдХ рднाрд╖ा рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣िрд╕्рд╕ा рдоाрдирддे рдеे- "рди्рдпाрдп рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ंрдкрд░्рдХ рднाрд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рджेрд╢ рдХी рднाрд╖ाрдИ рд╡िрд╡िрдзрддा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рдЕрдиेрдХрддा, рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╢рдм्рджों рдХी рдмрд╣ुрд▓рддा, рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╡्рдпाрдкрди рдФрд░ рд╕ुрдЧрдорддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдУрд░ рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХो рдПрдХ рд╕ुрджृрдв рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдмрдиाрдиे рд╣ेрддु рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рднाрд╖ा рдоाрдз्рдпрдо рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा।"
- рд╣ेрдорд░ाрдЬ рдоीрдгा 'рджिрдирдХрд░'
рдпे рднी рдкрдв़ें;
• рдмाрд▓рд╢ौрд░ि рд░ेрдб्рдбी : рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдХृрддिрдд्рд╡