Communalism and Hindi Novels
рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा
рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдкрд░ рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдоें ‘рдкांрдбेрдп рдмेрдЪрди рд╢рд░्рдоा ‘рдЙрдЧ्рд░’ рдХा рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЪрди्рдж рд╣рд╕ीрдиों рдХे рдЦрддूрдд’ рдоें рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдпुрд╡рдХ-рдпुрд╡рддी рдХे рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рддрдеा рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╕рдж्рднाрд╡ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЙрдЧ्рд░’ рдЬी рд╕рди् 1927 рдоें рд▓िрдЦा рдеा। рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдпुрд╡рдХ-рдпुрд╡рддी рдХे рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рдиा рдХिрд╕ी рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рд╕े рдХрдо рди рдеा। ‘рдЙрдЧ्рд░’ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдпрд╣ рдХрдЯु рд╕рдд्рдп рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдХिрд╕ी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╡ेрд╢्рдпा рд╕े рджेрд╣ рд╕ंрдмंрдз рдкрд░ рд░ोрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдХोрдИ рдмाрдзा рдирд╣ीं рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдХिрд╕ी рднрдж्рд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд▓реЬрдХी рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиा рд╡рд░्рдЬिрдд рд╣ै। ‘рдЙрдЧ्рд░’ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдФрд░ рдПрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдмрдзुрдЖ рдХी рдмेрдЯी’ рдоें рднी рдЕрдЫूрддोрдж्рдзाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै।
рд░ाрдЬा рд░ाрдзिрдХा рд░рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рднी рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд░ाрдо-рд░рд╣ीрдо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдк्рд░рдгрдпрди рд░ाрдЬा рд╕ाрд╣рдм рдиे 1936рдИ. рдоें рдХिрдпा рдеा। рд░ाрдЬा рд╕ाрд╣рдм рдЗрд╕рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं- “рдоैंрдиे рд░ोрдЬрдорд░्рд░ा рдХी рдПрдХ рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЯेрдХ рд▓ेрдХрд░ рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рддрдоाрдо рдХрдЪ्рдЪे рдЪिрдЯ्рдаे рдЦोрд▓рдХрд░ рд░рдЦ рджेрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рд╣ै। рдоैंрдиे рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХे рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХो, рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХी рдкुрдХाрд░ рдХो, рджो рдЬीрддी-рдЬाрдЧрддी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдпрд╣ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рджो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдзрд░्рдоाрд╡рд▓ंрдмिрдпों рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЙрдаाрдпा рддो рдЧрдпा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рднूрдоि рдкрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा।
рд╕рди् 1986 рдоें рдЕрдм्рджुрд▓ рдмिрд╕्рдоिрд▓्рд▓ाрд╣ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЭीрдиी-рдЭीрдиी рдмिрдиी рдЪрджрд░िрдпाँ’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдмрдиाрд░рд╕ рдХे рдмुрдирдХрд░ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдирд░рдХीрдп рдЬीрд╡рди рдХो рдХрдеा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा рд╣ै। рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рдЙрди्рдоाрдж рдХे рджौрд░ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдзрд░्рдо рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдкрд░ рд╕े рдкрд░्рджा рдЙрдаाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдмрдиाрд░рд╕ рдХा рд╕рдоाрдЬ рдХैрд╕े рдХрдИ рдкрд░рддों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪрддे рд╣ुрдП рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ै рдХि- “рдПрдХ рд╕рдоाрдЬ рджुрдиिрдпा рдХा рд╣ै। рдПрдХ рд╕рдоाрдЬ рднाрд░рдд рдХा рд╣ै। рдПрдХ рд╕рдоाрдЬ рд╣िрди्рджुрдУं рдХा рд╣ै। рдПрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рд╣ै। рдФрд░ рдПрдХ рд╕рдоाрдЬ рдмрдиाрд░рд╕ рдХे рдЬुрд▓ाрд╣ों рдХा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХрдИ рдЕрд░्рдеों рдоें рджुрдиिрдпा рдХे рд╣рд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХрдИ рдЦрдг्рдб рд╣ै। рдкाँрдЪों рд╣ै, рдЪौрджрд╣ों рд╣ै, рдмाрдИрд╕ी рдФрд░ рдмाрд╡рдиों рд╣ै। рдЕрдм рдПрдХ рдирдИ рдмाрдИрд╕ी рднी рдмрди рдЧрдИ рд╣ै। рд╣рд░ рдЦрдг्рдб рдХा рдЕрдкрдиा рд╕рд░рджाрд░ рд╣ै, рдЕрдкрдиा рдорд╣рддो рд╣ै।... рдлिрд░ рдпрд╣ाँ рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдмрдиाрд░рд╕िрдпा рд╣ैं, рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдордКрд╡ाрд▓े рд╣ैं। рдордКрд╡ाрд▓े рд╡े рд▓ोрдЧ рд╣ै рдЬो рдЖрдЬрдордЧреЭ рдЬिрд▓े рдХे рдордКрдиाрдерднंрдЬрди рд╕े рдЖрдХрд░ рдмрд╕ рдЧрдП рд╣ैं। рдкреЭे-рд▓िрдЦे рд▓реЬрдХे рдЗрди्рд╣ें ‘рдмी рдЧ्рд░ुрдк’ рдХрд╣рддे рд╣ै। ‘рдПрдо рдЧ्рд░ुрдк’ рдФрд░ ‘рдмी рдЧ्рд░ुрдк’ рдоें рдиोंрдХ-рдЭोंрдХ рдЪрд▓рддी рд╣ी рд░рд╣рддी рд╣ै।... рдлिрд░ рдЕрд▓ाрдИрдкुрд░िрдпा рдЕрд▓рдЧ рд╣ै рдФрд░ рдорджрдирдкुрд░िрдпा рдЕрд▓рдЧ। рдЦрдг्рдб рдоें рд╕े рдЦрдг्рдб“ рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдмрдиाрд░рд╕ рдХे рдЬुрд▓ाрд╣ों рдХा рдЕрдд्рдпंрдд рдЬीрд╡ंрдд рдПрд╡ं рдоाрд░्рдоिрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╕ाрдд рд╣ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдоिрде्рдпा рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं, рдХुрд╕ंрд╕्рдХाрд░ों, рдзाрд░्рдоिрдХ рд░ूреЭिрд╡ाрджिрддा рдХे рдЦोрдЦрд▓ाрдкрди рдХो рджिрдЦाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рд╣ै।
рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХी рдЪрдкेрдЯे рдоें рдЖрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдЗрд╕े рдмрд▓рд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдХाрд▓ेрдХोрд╕’ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкंрдЬाрдм рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдП рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдпрд╣ рджिрдЦाрдпा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЧाँрд╡ рдХे рдПрдХ рд╕ाрде рдоिрд▓-рдЬुрд▓рдХрд░ рд░рд╣рддे рдеे। рдзрд░्рдо рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЙрдирдоें рдХोрдИ рднी рдорддрднेрдж рди рдеा। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ें рддो рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдЗрди्рд╣ें рдЫू рднी рди рд╕рдХी рдеी рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдЬ्рдпाрджा рджिрдиों рддрдХ рдмрдиी рди рд░ाрд╣ рд╕рдХी। рдоुрд╕्рд▓िрдо рд▓ीрдЧ рдХे рдоिрдпाँ рджिрд▓ рдоोрд╣рдо्рдордж рдХे рдЖрддे рд╣ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрддा рд╣ैं। рдЕреЮрд╡ाрд╣ों рдХा рдмाрдЬाрд░ рд▓рдЧрддे рд╣ी рдЧाँрд╡ рдХे рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдФрд░ рд╕िрдХ्рдЦ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдмैрдардХें рд▓рдЧाрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджेрддे рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рдЕрди्рдп рдЬрдЧрд╣ों рд╕े рджंрдЧों рдХी рдЦрдмрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рдоाрд╣ौрд▓ рдФрд░ рднी рдмिрдЧреЬ рдЬाрддा рд╣ै। рдХрд▓ рддрдХ рдЬिрдирдоें рдЖрдкрд╕ी рднाрдИрдЪाрд░ा рдеा рд╡े рдЖрдЬ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдЦूрди рдХे рдк्рдпाрд╕े рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬो рдХрд▓ рддрдХ рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рдеे рдЖрдЬ ‘рдЕрдкрдиे’ рдмрди рдЬाрддे рд╣ै। рдЗрди ‘рдЕрдкрдиों’ рдХा ‘рдмेрдЧाрдиे’ рдмрди рдЬाрдиा рдФрд░ ‘рдмेрдЧाрдиों’ рдХा ‘рдЕрдкрдиा’ рдмрди рдЬाрдиा рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдЫूрддा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЗрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдмрдЦूрдмी рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХिрдпा рд╣ै।
рд╕рди 1967 рдоें рд╢िрд╡ рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ “рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡ैрддрд░рдгी” рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рджुрд░्рджрд╢ा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдРрд╕ी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдкाрдд्рд░ों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै рдЬो рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдмाрдж рднी рднाрд░рдд рдоें рд╣ी рдмрд╕рддे рд╣ैं। рдпрд╣ां рдХे рд▓ोрдЧ рд╣ी рдЙрдирдХे рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ рд╣ैं, рдпрд╣ рдЬрдоीрди рд╣ी рдЙрдирдХी рд╡рддрди рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╡िрднाрдЬрди рдиे рдЙрдирдХे рд╣ी рдпाрд░-рд╕ाрдеिрдпों рдХे рдорди рдоें рдпрд╣ рдмाрдд рдбाрд▓ рджी рдХि рдЕрдм рдЬрдм рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै рддो рднाрд░рдд рдоें рдХिрд╕ी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдЬрдЧрд╣ рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЬрдм рдЦрд▓ीрд▓ рдоिрдпां рдХी рдЬрдоीрди рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै рддो рдХांрд╕्рдЯेрдмрд▓ рдЬрдЧेрд╕рд░ рдХрд╣рддा рд╣ै- “рдПрдХрджрдо рдоुрд░्рджा рд╣ै рдпे рд▓ोрдЧ рдЦрд▓ीрд▓ рдоिрдпां рдХा рдЦेрдд рд▓े рд▓िрдпा рддो рдХ्рдпा рд╣ो рдЧाрдп। рдЙрд╕ рджिрди рдЕрднी рд╢ोрднाрд░ाрдо рдЬी рдмрддा рд░рд╣े рдеे рдХि рдЬाрдЯों рдиे рднी рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХो рдкрдХрдб़-рдкрдХрдб़ рдЧрдв़рдоुрдХрддेрд╢्рд╡рд░ рдоें рдЪрдХрд░ी рдкрд░ рдмैрдаा-рдмैрдаाрдХрд░ рдм्рдпाрд╣ рдХрд░ рд▓िрдпा। рдХाрд╣ें рдирд╣ीं рдХोрдИ рд╣िंрджू рдмोрд▓ा рдЙрд╣ां рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें। рддрдм рддो рд╕рдм рдоिрдпां рдЪिрд▓्рд▓ा рд░рд╣े рдеे рдкाрдХिрд╕्рддाрди рд▓ेंрдЧे। рдЕрдм рддो рд╕ाрд▓ों рдиे рд▓े рд▓िрдпा рдкाрдХिрд╕्рддाрди। рдЬाрдУ рд░рд╣ा। рдпрд╣ां рдХा рдкрдб़े рд╣ो рднाрдИ। рд░ाрдо рджै рдРрд╕ा рдХाрдо рдХिрд╕ी рдФрд░ рдЗрд▓ाрдХे рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ोрддा, рддो рд▓ोрдЧ рдЬрдп-рдЬрдпрдХाрд░ рдордЪा рджेрддे। рдордЧрд░ рдИ рдЧांрд╡ рд╣ै рдмिрд░рдмाрд╡рдирдкुрд░। рдЬिрд╕े рджेрдЦो рд╡рд╣ी рд░рдЯ рд▓рдЧाрдП рд╣ै рдХि рдмेрдЪाрд░े рдЦрд▓ीрд▓ рдоिрдпाँ рдХे рд╕ाрде рдЕрдиिрдпाрд╡ рд╣ो рдЧрдпा। рдЕрд░े рд╣ो рдЧрдпा ‘рдЕрдиिрдпाрд╡’ рддो рд╣ो рдЧрдпा। рддुрдо्рд╣рд░ें рдоें рд╣िрдо्рдордд рд╣ै рддो рд░ोрдХ рджो। рдЕрдм рд╕ाрд▓ो рдХो рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдоिрд▓ा рддो рдЬैрдирдкुрд░ рдХी рдЙрд╕ рд╣рд░рдЬाрдИ рдХा рдоाрдорд▓ा рд▓ेрдХрд░ рдмрджрдиाрдоी рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।“ рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рдпрд╣ рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд╕рдордп рдоिрд▓े рдЫाрд▓ों рд╕े рд╣ी рдиिрдХрд▓े рдорд╡ाрдж рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╣рд░ рд╣िंрджुрд╕्рддाрдиी рдХो рдЬो рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд▓िрдП рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХो рджोрд╖ी рдоाрдирддा рд╣ै рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдиेрддाрдУं рдиे рдзрд░्рдо рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा। рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд╕рдордп рдХेрд╡рд▓ рд╣िंрджूрдУं рдиे рд╣ी рдЦोрдпा рд╣ै, рдпрд╣ рдзाрд░рдг рднी рдЧрд▓рдд рд╣ै। рджोрдиों рд╣ी рдзрд░्рдоों рдХे рд▓ोрдЧों рдЙрди्рд╣ें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЦोрдпा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рднाрд░рдд рдХो рдЕрдЧрд░ рдПрдХ рд╕ंрдкрди्рди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдмрдиाрдиा рд╣ै рддो рдпрд╣ рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рдмीрддे рд╣ुрдП рдХрд▓ рдХी рдХрдб़рд╡ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рднुрд▓ा рджे।
рднाрд░рдд рд╡िрднाрдЬрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдиाрд╕िрд░ा рд╢рд░्рдоा рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЬिंрджा рдоुрд╣ाрд╡рд░े’ 1993 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдмाрдд рдЖрдЬाрджी рдХे рдХुрдЫ рд╕ाрд▓ों рдмाрдж рд╕्рд╡рддः рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╣ो рдЧрдИ рдХि рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдиीрддि рдЧрд▓рддी рдеी рдФрд░ рдЗрд╕े рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдиे рднी рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा। рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдп рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХो рд╣िрдХाрд░рдд рднрд░ी рдирдЬрд░ рд╕े рджेрдЦा рдЧрдпा рдЬो рдЖрдЬ рднी рдмрджрд╕्рддूрд░ рдЬाрд░ी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрднाрдЬрди рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдзрд░्рдоांрдзрддा рд╕рд░ рдЪрдв़рдХрд░ рдмोрд▓ी рдФрд░ рд╕ाрд░ी рдоाрдирд╡ीрдпрддा рдзрд░ी рдХी рдзрд░ी рд░рд╣ рдЧрдИ। рдЬिंрджा рдоुрд╣ाрд╡рд░े рдЗрд╕ी рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рджрд░्рд╢рди рдХрд░рд╡ाрддा рд╣ै। рдиाрд╕िрд░ा рд╢рд░्рдоा рдиे рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдПрд╡ं рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЪрд▓े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдкूрд░ी рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдФрд░ рдоाрд░्рдоिрдХрддा рдХे рд╕ाрде рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдиाрд╕िрд░ा рд╢рд░्рдоा рдиे рдоाрдирд╡ीрдпрддा рдХो рдзрд░्рдо рд╕े рдКрдкрд░ рд░рдЦा рдФрд░ рдЗрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╣ी рджेрдЦрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рд╣ै।
рд╕рди 1993 рдоें рдЧीрддांрдЬрд▓ि рд╢्рд░ी рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд╣рдоाрд░ा рд╢рд╣рд░ рдЙрд╕ рдмрд░рд╕’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╣िंрджू рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЧीрддांрдЬрд▓ि рд╢्рд░ी рдПрдХ рд╢рд╣рд░ рдХो рдХрдеा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा рд╣ै рдЬो рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╡िрднीрд╖िрдХा рдХी рдЖрдЧ рдХी рд▓рдкрдЯ рдоें рдЭुрд▓рд╕рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдПрдХ рдУрд░ ‘рдорда’ рд╣ै рдЬो рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдкोрд╖рдХ рд╣ै, рдпрд╣ीं рд╕े рд╢рд╣рд░ рдоें рдлैрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЧрдб़рдмрдб़िрдпों рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╣рдоाрд░ा рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬ्рдЮाрди рдпрд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЙрдЪ्рдЪ рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдкैрджा рдХрд░рдиे рдХा рдФрд░ рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХा рдкोрд╢ाрдХ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рдПрдХ рдРрд╕ा рдоुрд╕्рд▓िрдо рдкाрдд्рд░ ‘рд╣рдиीрдл’ рдХो рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЬो рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╡िрднीрд╖िрдХा рдХे рджौрд░ рдоें рдЕрдХेрд▓ा рдкрдб़ рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ां рддрдХ рдХि рд╢рд╣рд░ рдХे рддрдеाрдХрдеिрдд рдХрд╣े рдЬाрдиे рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी рднी рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें рдЙрд╕рдХा рд╕ाрде рдирд╣ीं рджेрддा।
рдк्рд░िрдпंрд╡рджा рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд╡े рд╡рд╣ां рдХ़ैрдж рд╣ै’ рдЬिрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдмрдб़ी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рд╕े рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░ рдкрдирдкрддे рдлाрд╕ीрд╡ाрдж рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЕрднीрд╖्рдЯ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рд╕рдлрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं।
рд╕рди 1999 рднрдЧрд╡ाрдирджाрд╕ рдоोрд░рд╡ाрд▓ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдХाрд▓ा рдкрд╣ाрдб़’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд▓рдЧाрддाрд░ рдмрдв़рддी рд╣ुрдИ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдкрд░ рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЪिंрддा рдЬाрд╣िрд░ рдХी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдпрд╣ рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдд्рддा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпां рд╕ाрдзाрд░рдг рдЗंрд╕ाрди рдХो рдЕрдкрдиी рдЧिрд░рдл्рдд рдоें рд▓े рд▓ेрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдирд░рдХ рдоें рдмрджрд▓ рдбाрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдоेрд╡ा рдиाрдордХ рдЬाрддि рдХे рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдмाрдмрд░ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд░ाрдгा рд╕ांрдЧा рдХा рд╕ाрде рджिрдпा рдФрд░ рджेрд╢ рдХे рдмंрдЯрд╡ाрд░े рдХे рд╕рдордп рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЬाрдиे рд╕े рдЗрдирдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЙрди рддрдд्рд╡ों рдХी рд╢िрдиाрдЦ्рдд рдХी рд╣ै рдЬो рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं
рдпे рднी рдкрдв़े;