рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди : рдЕрд░्рде, рдкрд░िрднाрд╖ा (Partition of India)
рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдПрдХ рдРрд╕ा рд╢рдм्рдж рд╣ै рдЬो рдЖрдЬ рднी рд╣рдоाрд░े рд╣ृрджрдп рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдоें рдПрдХ рдлांрд╕ рдХी рддрд░рд╣ рдЪुрднрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рднाрд░рдд рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ुрдП 70 рд╕ाрд▓ рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпрддीрдд рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рд╣рд░ рд╡рд░्рд╖ рдЖрдЬाрджी рдХी рд╡рд░्рд╖рдЧांрда рдордиाрддे рд╣ुрдП, рдЖрдЬाрджी рдХी рдЦुрд╢ी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдпрд╣ рдд्рд░ाрд╕рджी рд╣рдоाрд░ा рджिрд▓ рджुрдЦाрддी рд╣ै। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рджрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рддрдХ рдХोрдИ рдпрд╣ рд╕ोрдЪ рднी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा рдеा рдХि рдЖрдЬाрджी рдоिрд▓рдиे рдХे рд╕ाрде рджेрд╢ рдХा рдПрдХ рдмрдб़ा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣рдорд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।
-“рд╕рджिрдпों рд╕े рдЕрд░्рдЬिрдд рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдЬрдм्рдЬा, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрдХрддा, рдЬाрддीрдпрддा, рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдз рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдЖрдЧ рдХी рд▓рдкрдЯों рдоें рдЬрд▓рдХрд░ рд░ाрдЦ рд╣ो рдЧрдП рдеे। рдЗрддрдиा рдмрдб़ा рдирд░-рд╕ंрд╣ाрд░, рд╕ंрднрд╡ рд╣ै, рдкрд╣рд▓े рдХрднी рд╣ुрдЖ рд╣ो, рдордЧрд░ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдоिрд▓-рдЬुрд▓рдХрд░ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рд╣ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЬाрддीрдпрддा рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдоें рдкрд▓ी-рдврд▓ी, рд╕рдоाрди рднाрд╖ाрдПं рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी, рдПрдХ-рд╕े рдХौрдоी рдзाрдЧों рдоें рдмंрдзी рдЬाрддिрдпों рдХा рджेрд╢ांрддрд░рдг- рд╣िंрджूрдУं, рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдФрд░ рд╕िрдЦों рдХा, рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдЖрдЧ рдХी рд▓рдкрдЯों рдоें рдЭुрд▓рд╕рддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡рджेрд╢-рдд्рдпाрдЧ, рд╡िрд╢्рд╡-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдПрдХ рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдШрдЯрдиा рд╣ै। рдЗрддрдиे рдмрдб़े рдкैрдоाрдиे рдкрд░, рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдЯ्рд░ेрдЬрдбी, рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдкрд╣рд▓े рдХрднी рдШрдЯिрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рдиे рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा, рд╕рдоाрдЬ, рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рдЬिрддрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдХिрдпा рдЙрддрдиा рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдШрдЯрдиा рдиे рдХिрдпा рд╣ो”1 рд╡िрднाрдЬрди рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рд╣ी рднрдпंрдХрд░ рд░рдХ्рддрдкाрдд, рдиाрдЧрд░िрдХों рдХी рдЕрджрд▓ा-рдмрджрд▓ी рдЬैрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рдЬрди्рдо рднी рд╣ुрдЖ।
рдЕрд░्рде : рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै ‘рдмांрдЯрдиा’। рдЬрдм рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु, рдХिрд╕ी рдЕрд░्рде рдХो рджो рднाрдЧों рдоें рдмांрдЯा рдЬाрдПрдЧा рддो рд╡рд╣ рд╡िрднाрдЬрди рдХрд╣рд▓ाрдПрдЧा। рд╡िрднाрдЬрди рдХो рдкृрдердХ рдХрд░рдиा, рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рдиा рдЖрджि рд░ूрдкों рдоें рднी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрднाрдЬрди рд╣ी рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा, рд╣िंрд╕ा, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░, рджंрдЧे-рдлрд╕ाрдж рдЬैрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдкैрджा рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣рдоेрд╢ा рд╣ी рджुрдЦрдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рдХрд╖्рдЯ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे “рдлूрдЯ рдбाрд▓ो-рд░ाрдЬ्рдп рдХрд░ो” рдХी рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдИ рдеी।
рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा : рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖрдпрд╢ा рдЬрд▓ाрд▓ рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि, “рднाрд░рдд рдХा рд╡िрднाрдЬрди рди рддो рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рдеा рдФрд░ рди рдЙрдЪिрдд рдеा- рдЗрд╕े рдмрдЪाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा। рд╡िрднाрдЬрди рдХा рджुःрдЦाрди्рдд рдХाрд░्рдп рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рдХि рдмрдб़ी рдЖрдпु рдХे рднाрд░рддीрдп рдиेрддा рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рддि рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд▓्рджी рдоें рдеे।“2 рд╡िрднाрдЬрди рдЬो рд╣िंрджू рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЙрдЧ्рд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХा рдлрд▓ рдеा рдЙрд╕рдХा рд╢्рд░ेрдп рджूрд╖िрдд рд╣िंрджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХो рд╣ी рдЬाрддा рд╣ै।
рдбॉ. рд░ाрдо рдордиोрд╣рд░ рд▓ोрд╣िрдпा рдХा рдордд рд╣ै рдХि “рднाрд░рдд рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдЕрддिрд╡ृрдж्рдз рдиेрддाрдУं рдХी рджेрди рд╣ै।“3 рд╕рдд्рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХा рдЦेрд▓ рд╣ै рдпрд╣ рд╡िрднाрдЬрди। рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдЕрдиेрдХ рдХाрд░рдг рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдоें рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं рдХि рдмंрдЯрд╡ाрд░े рдХे рджौрд░ाрди, рдЙрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рддрдм рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рддрдХ рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдоें рд╕ाрдЭे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдФрд░ рдПрд╣рд╕ाрд╕ рдоें рдЬो рдХрдоी рдЖрддी рдЧрдИ, рдЙрд╕рдХे рднрдпंрдХрд░ рдкрд░िрдгाрдо рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓, рд╡िрднाрдЬрди рд╕्рдеूрд▓ рдФрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдПрдХ рджुрд░्рдШрдЯрдиा рдирд╣ीं рдеा, рдпрд╣ рдПрдХ рдоाрдирд╡ीрдп рдд्рд░ाрд╕рджी рдеी, рдЬिрд╕рдиे рд▓ाрдЦों рд▓ोрдЧों рдХो рднाрд╡рдиा рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдзрд░ाрддрд▓ों рдкрд░ рд╣ी рдирд╣ीं, рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ рдФрд░ рдЖрдд्рдоिрдХ рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рдЙрди्рд╣ें рдмेрдШрд░ рдФрд░ рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджिрдпा, рдЙрдирдХी рдоूрд▓ рдЪेрддрдиा рдХो рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рдХрд░ рджिрдпा। рдпрд╣ рджुрд░्рдШрдЯрдиा рд░ाрдЬрдиीрддि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдпा рдХिрд╕ी рд╡рд░्рдЧ-рд╡िрд╢ेрд╖ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ी, рд▓ाрдЦों-рдХрд░ोрдб़ों рд▓ोрдЧों рдХी рдЬिंрджрдЧी, рдЙрдирдХी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЙрдирдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп, рдЙрдирдХे рдЖрдЪрд░рдг рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рдЬुрдб़ рдЧрдИ рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдЬुрдб़ी рд╣ुрдИ рд╣ै -рдЬो рдЭрдХрдЭोрд░рддी, рд╡िрдЪрд▓िрдд рдХрд░рддी। рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХे рдЬाрддीрдп рдордирд╕् рдоें рд╡िрднाрдЬрди рдЖрдЬ рднी рдПрдХ рдЬीрд╡िрдд рд╕ंрджрд░्рдн рдХी рддрд░рд╣ рдоौрдЬूрдж рд╣ै, рдПрдХ рдРрд╕ी рдШрдЯрдиा рдЬो рдмाрд░-рдмाрд░ рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рдШрдЯिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдирдИ-рдирдИ рд╢рдХ्рд▓ों рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै।
рд╕ंрджрд░्рдн:
- рдирд░ेंрдж्рд░ рдоोрд╣рди – рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी : рднाрд░рддीрдп рдХрдеाрджृрд╖्рдЯि – рдкृ- 13
- рдЖрдпрд╢ा рдЬрд▓ाрд▓ – рдж рд╕ोрд▓ рд╕्рдкोрдХ्рд╕рдоेрди – рдЙрдж्рдзрд░рдг “рдж рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा – 1985,рджिрд╕ंрдмрд░,22
- рдбॉ. рд░ाрдо рдордиोрд╣рд░ рд▓ोрд╣िрдпा – рдЧिрд▓्рдЯी рдоौрди рдЗрд╡ рдЕрди्рдбिрдпाрдЬ рдкाрд░्рдЯिрд╢рди – 1970 – рдкृ-1
рдпे рднी рдкрдв़े;