рд░ाрдордХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рд╡ рд▓ोрдХрдиाрдпрдХ рддुрд▓рд╕ी
рдбॉ. рдоुрд▓्рд▓ा рдЖрджрдо рдЕрд▓ी
“рднрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рд░्рдг-рднूрдзрд░ рдкрд░ рдоुрдЦрд░िрдд рд╕рдд्рд╕ाрд╣िрдд्рдп
рдпुрдЧ-рдпुрдЧ рдХा рдХाрд▓ुрд╖्рдп рдоिрдЯाрдиा рд╣ी рдЙрдирдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп”
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХा рджрд░्рдкрдг рд╣ै। рдХोрдИ рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ो рдпुрдЧ рдХी рдоांрдЧ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрджि рдХाрд╡्рдп рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рд░ाрдоाрдпрдг рд╕े рд░ाрдордХाрд╡्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдЖрд░ंрдн рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд░ाрдордХрдеा рдХे рдУрдЬ рдПрд╡ं рдоाрдзुрд░्рдп рдХो рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХी рднाрд╡рднूрдоी рдкрд░ рдЕрдзिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рддे рдХा рд╢्рд░ेрдп рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдХो рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै।
рд░ाрдорднрдХ्рддि рдХा рджृреЭ рдЖрдзाрд░ рд░ाрдоाрдиुрдЬाрдЪाрд░्рдп рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рд░ाрдоाрдиुрдЬाрдЪाрд░्рдп рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд░ाрдШрд╡ рдиंрдж рд╡ рдЙрдирдХे рд╢िрд╖्рдп рд░ाрдоाрдиंрдж рдиे рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХो рдмрд▓ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рд░ाрдоोрдкाрд╕рдиा рдоें рд░ाрдоाрдиंрдж рдПрдХ рдпुрдЧ рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рд░ाрдоाрдиंрдж рдХी рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рддुрд▓рд╕ी рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ुрдЖ। рд╕्рд╡ाрдоी-рдЕрдЧ्рд░рджाрд╕, рдиाрднрджाрд╕, рдк्рд░ाрдгрдЪंрдж рдЪौрд╣ाрди, рд╣ृрджрдпрд░ाрдо рдЬी рдЗрд╕ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╡ि рд░рд╣े। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рд░ाрдорднрдХ्рддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдПрдХ рдирд╡ीрдирдзाрд░ा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рд╕ाрдХेрдд рдоें рд░ाрдордХрдеा рдХो рдПрдХ рдирдИ рджिрд╢ा рдоिрд▓ी। рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХे рд░ाрдордХाрд╡्рдп рдХी рдоाрдирд╡ीрдпрддा рдЧुрдк्рдд рдЬी рдХे рд╡िрд╢्рд╡ рдмंрджुрдд्рд╡ рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХ рдирд╡ीрди рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рдУрд░ рдЙрди्рдоुрдЦ рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдФрд░ рдХैрдХेрдпी рдХो рднी рдоाрдирд╡ीрдп рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦा рддрдеा рд░ाрдо рд╕ीрддा рдХे рдоाрдирд╡ीрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиीрддि рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рдЕंрдХिрдд рдХिрдпा। рд╣рд░िрдФрдз рдЬी рдиे рд╡рдирд╡ाрд╕ рдоें рд░ाрдо рдХो рдирд╡рдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд░ाрдордЪрд░िрдд рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдоाрдирд╡ीрдпрддा рджृрд╖्рдЯि рд╕ рджेрдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡ैрд╕ी рд╣ी рд╡рдирд╡ाрд╕ рдХी рд╕ीрддा рднी рдк्рд░рдЬा рдХी рдХрд▓्рдпाрдг рдХाрдордиा рдХे рд▓िрдП рд╕рдЬрдЧ рд╣ै।
рд░ाрдордХाрд╡्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдЖрджрд░्рд╢ рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдЬी рдиे рдХिрдпा। рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдЧृрд╣-рдХрд▓рд╣, рдЕрд░ाрдЬрдХрддा, рдЕрд╕ंрддोрд╖ рд╡्рдпाрдк्рдд рдеा, рдРрд╕े рддрдорд╕ाрдЫрди्рди рд╕рдоाрдЬ рдоें рддुрд▓рд╕ी рдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рд╣ुрдЖ। рднाрд░рдд рдХा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ूрд░्рдп рдбूрдм рдЪुрдХा рдеा। рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рдкूрд░्рдгрд╕рдд्рддा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдиे ‘рд╕ंрддрди рдХो рдХрд╣ा рд╕ीрдХрд░ी рд╕ो рдХाрдо’ рдХрд╣рдХрд░ рд░ाрдЬрд╕ी рд╡ैрднрд╡ рдХो рдаुрдХрд░ाрдпा, рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдзрд░्рдо рдХी рдирдИ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдХрд░ рдЙрд╕ рддрдорд╕ाрдЫрди्рди рд╕рдоाрдЬ рдХो рдирдП рдЖрд▓ोрдХ рд╕े рдЖрд▓ोрдХिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे рдХिрдпा। рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдоें рддुрд▓рд╕ी рдиे рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рдзрд░्рдо рдХी рдЙрджाрдд्рдд рдкрд░िрднाрд╖ा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी-
“рджैрд╣िрдХ рджैрд╡िрдХ,рднौрддिрдХ рддाрдкा, рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп (ram rajya) рдирд╣ि рдХाрд╣ुрд╣ि рд╡्рдпाрдкा”
рд╕рдм рдирд░ (nar) рдХрд░рд╣ि, рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдк्рд░ीрддि, рдЪрд▓рд╣ि рд╕्рд╡рдзрд░्рдо рдиिрд░рдд рд╢्рд░ुрддि рдиीрддि”
рдЖрдЬ рдзрд░्рдо рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕ंрдХुрдЪिрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХे рдордз्рдп рдк्рд░ेрдорднाрд╡ рдирд╖्рдЯ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдиे рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдХे рдЙрдд्рддрд░рдХांрдб рдоें рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕ाрде рдХрд▓िрдпुрдЧ рдХा рдЬो рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै рд╡рд╣ рдЖрдЬ рднी рдпрдеाрд░्рде рд╣ै-
“рд╡ेрдж (ved), рдзрд░्рдо (dharm), рджूрд░ी рдЧрдП рднूрдоिрдЪोрд░ рднूрдк рднрдП, рд╕ाрдзु(Sadhu) рд╕िрдзрдоाрди рдЬाрди рд░ीрддि рдкाрдкीрди рдХी”
рддुрд▓рд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рдПрдХ рд╕рдЬрдЧ рдк्рд░рд╣рд░ी рдеे। рдк्рд░ाрдгी рдоाрдд्рд░ рдХा рдХрд▓्рдпाрдг рдЙрдирдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдеा। рддुрд▓рд╕ी рдХे рд░ाрдо рдзीрд░ рдЧрдо्рднीрд░ рд╣ै।
рд░ाрдо (рд░ाрдордЪंрдж्рд░), рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдоें рдЕрд╡рддрд░िрдд рднрдЧрд╡ाрди рд╣ै। рд╣िंрджू рдзрд░्рдо рдоें рд░ाрдо, рд╡िрд╖्рдгु рдХे рджрд╕ рдЕрд╡рддाрд░ों рдоें рд╕े рд╕ाрддрд╡ें рдЕрд╡рддाрд░ рд╣ैं। рд░ाрдо рдХा рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдПрд╡ं рдкрд░ाрдХ्рд░рдо, рдорд╣рд░्рд╖ि рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд░ाрдоाрдпрдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрди рдкрд░ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ (Tulsidas) рдиे рднी рднрдХ्рддि рдХाрд╡्рдп рд╢्рд░ी рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ (Ramcharitmanas) рд░рдЪा рдеा। рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдо (Ram) рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдкूрдЬрдиीрдп рд╣ै рдФрд░ рд╣िंрджूрдУं рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдкुрд░ुрд╖ рд╣ै।
рд░ाрдо рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рд╢ाрди्рдд рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рд╡ीрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдорд░्рдпाрджाрдУं рдХो рд╣рдоेрд╢ा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдеा। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рдорд░्рдпाрджा рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рд░ाрдо рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд░ाрдо рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдорд░्рдпाрджा рдкुрд░ुрд╖ोрдд्рддрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ै। рд░ाрдо рдиे рдорд░्рдпाрджा рдХे рдкाрд▓рди рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬ्рдп, рдоिрдд्рд░, рдоाрддा-рдкिрддा, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХी рдкрдд्рдиी рдХा рднी рд╕ाрде рдЫोреЬा। рдЗрдирдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рд░ाрдо рд░рдШुрдХुрд▓ рдоें рдЬрди्рдоें рдеे, рдЬिрд╕рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдк्рд░ाрдг рдЬाрдП рдкрд░ рд╡рдЪрди рдиा рдЬाрдП рдХी рдеी। рд╢्рд░ी рд░ाрдо рдХे рдкिрддा рджрд╢рд░рде рдиे рдЙрдирдХी рд╕ौрддेрд▓ी рдоाрддा рдХैрдХेрдпी рдХो рдЙрдирдХी рдХोрдИ рднी рджो рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХा рд╡рдЪрди (рд╡рд░) рджिрдпा рдеा। рдХैрдХेрдпी рдиे рдорди्рдерд░ा рдХे рдмрд╣рдХाрд╡े рдоें рдЖрдХрд░ рдЗрди рд╡рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд░ाрдЬ рджрд╢рд░рде рд╕े рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рднрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдЕрдпोрдз्рдпा рдХा рд░ाрдЬрд╕िंрд╣ाрд╕рди рдФрд░ рд░ाрдо рдХे рд▓िрдП рдЪौрджрд╣ рд╡рд░्рд╖ рдХा рд╡рдирд╡ाрд╕ рдоाँрдЧा। рдкिрддा рдХे рд╡рдЪрди рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд░ाрдо рдиे рдЦुрд╢ी рд╕े рдЪौрджрд╣ рд╡рд░्рд╖ рдХा рд╡рдирд╡ाрд╕ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा। рдкрдд्рдиी рд╕ीрддा рдиे рдЖрджрд░्рд╢ рдкрдд्рдиी рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рджेрддे рд╣ुрдП рдкрддि рдХे рд╕ाрде рд╡рди рдЬाрдиा рдЙрдЪिрдд рд╕рдордЭा। рд╕ौрддेрд▓े рднाрдИ рд▓рдХ्рд╖्рдордг рдиे рднी рднाрдИ рдХे рд╕ाрде рдЪौрджрд╣ рд╡рд░्рд╖ рд╡рди рдоें рдмिрддाрдПं। рднрд░рдд рдиे рди्рдпाрдп рдХे рд▓िрдП рдоाрддा рдХा рдЖрджेрд╢ рдаुрдХрд░ाрдпा рдФрд░ рдмреЬे рднाрдИ рд░ाрдо рдХे рдкाрд╕ рд╡рди рдЬाрдХрд░ рдЙрдирдХी рдЪрд░рдг рдкाрджुрдХा рдЦреЬाрдК рд▓े рдЖрдпे। рдлिрд░ рдЗрд╕े рд╣ी рд░ाрдЬ рдЧрдж्рджी рдкрд░ рд░рдЦрдХрд░ рд░ाрдЬ рдХाрдЬ рдХिрдпा। рд░ाрдо рдХी рдкрдд्рдиी рд╕ीрддा рдХो рд░ाрд╡рдг рдЕрдкрд╣рд░рдг рдХрд░ рд▓े рдЧрдпा, рд░ाрдо рдиे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдПрдХ рдЬрдирдЬाрддि рд╡ाрдирд░ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рдорджрдж рд╕े рд╕ीрддा рдоाрддा рдХो рдвूंрдвा। рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рдкुрд▓ рдмрдиाрдХрд░ рд░ाрд╡рдг рдХे рд╕ाрде рдпुрдж्рдз рдХिрдпा। рдЙрд╕े рдоाрд░рдХрд░ рд╕ीрддा рдХो рд╡ाрдкрд╕ рд▓ाрдпे। рдЬंрдЧрд▓ рдоें рд░ाрдо рдХो рд╣рдиुрдоाрди рдЬैрд╕ा рджोрд╕्рдд рдФрд░ рднрдХ्рдд рдоिрд▓ा, рдЬिрд╕рдиे рд░ाрдо рдХे рд╕ाрд░े рдХाрд░्рдп рдкूрд░े рдХрд░ाрдП। рд░ाрдо рдЕрдпोрдз्рдпा рд▓ौрдЯрдиे рдкрд░ рднрд░рдд рдиे рд░ाрдЬ्рдп рдЙрдирдХो рд╣ी рд╕ौंрдк рджिрдпा। рд░ाрдо рди्рдпाрдп рдк्рд░िрдп рдеे, рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрдЬ рднी рдЕрдЪ्рдЫे рд╢ाрд╕рди рдХो рд░ाрдорд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЙрдкрдоा рджेрддे рд╣ै। рдЗрдирдХे рдкुрдд्рд░ рд▓рд╡ рдФрд░ рдХुрд╢ рдиे рдЗрди рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рд╕ंрднाрд▓ा। рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рдХрдИ рдд्рдпोрд╣ाрд░, рдЬैрд╕े рджрд╢рд╣рд░ा, рд░ाрдордирд╡рдоी рдФрд░ рджीрдкाрд╡рд▓ी рд░ाрдо рдХी рдЬीрд╡рди-рдХрдеा рд╕े рдЬुреЬे рд╣ुрдП рд╣ैं।
рддुрд▓рд╕ी рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рдХे рдкрд╣рд▓े рдФрд░ рдЖрдЦिрд░ी рдХрд╡ि рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдХे рд╕ाрде рд╣िंрджु рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬिрд╕ рд░ाрдордХाрд╡्рдп-рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ, рд╡рд╣ рдФрд░ рдХोрдИ рдХрд╡ि рдирд╣ी рдХрд░ рд╕рдХा; рдЖрдЧे рднी рдЖрд╢ा рдиिрд░ाрдзाрд░ рд╣ोрдЧी рдЗрд╕ рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдиीрдЪें рдкрд╣ाрдбिрдпाँ-рдЯोрд▓े рдмрд╣ुрдд рд╣ुрдП, рд▓ेрдХिрди рд╣िрдоाрд▓рдп рдПрдХ рдеा рдФрд░ рдПрдХ рд╣ी рд░рд╣ेрдЧा।
рдпे рднी рдкрдв़ें;
* рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд░ाрдо рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा
* рддुрд▓рд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рдХृрддि рд╕ौंрджрд░्рдп: рдкूрдирдо рд╕िंрд╣