рджिрдирдХрд░ : рдЪंрдж्рд░ рдХिрд░рдгों рдХे рдЪिрддेрд░े - рдХ्рд░ांрддि рдХрдиाрдЯे

Dr. Mulla Adam Ali
0
Ramdhari Singh Dinkar

Ramdhari Singh Dinkar 

рджिрдирдХрд░ : рдЪंрдж्рд░ рдХिрд░рдгों рдХे рдЪिрддेрд░े

- рдХ्рд░ांрддि рдХрдиाрдЯे

   рд░ाрдордзाрд░ीрд╕िंрд╣ ‘рджिрдирдХрд░’ рдХे рдиाрдо рднрд░ рд╕े рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕ाрдордиे рдЖ рдард╣рд░рддा рд╣ै, рдЧौрд░ рд╡рд░्рдг, рдКँрдЪा рдХрдж, рдзोрддी-рдХुрд░्рддा, рдФрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рд╡рд╣ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдХрд╣ें рдпा рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдоें рдЧрдордЫा рдХрд╣ें, рдЙрди्рд╣ें рджेрдЦा рддो рдХрднी рдирд╣ीं рдкрд░ рдпрд╣ рдЫрдмि рдЕрд╡рд╢्рдп рдпाрдж рдЖрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рдХृрддिрдд्рд╡ рдХे рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднрд░ рд╕े ‘рд░ेрдгुрдХा’, ‘рд╣ुंрдХाрд░’, рдЙрд░्рд╡рд╢ी’, ‘рд░рд╢्рдоिрд░рдеी’, ‘рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░’, ‘рдкрд░рд╢ुрд░ाрдо рдХी рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा’ рдХे рдкрди्рдиे рдлреЬрдлреЬाрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрд▓рдоाрд░ी рдХे рдХाँрдЪ рд╕े рдПрдХ рдХोрдиे рдоें рдЭाँрдХрддी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै, ‘рд╣िंрджी рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рд╕рдоिрддि’ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдХे рдиाрддे рдоुрдЭे ‘рдЗрд╕्рдкाрдд рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп’ рд╕े рдЙрдкрд╣ाрд░ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоिрд▓ी рд╕рдЬिрд▓्рдж рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдоुрдЦрдкृрд╖्рда рд╡ाрд▓ी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЪाрд░ рдЕрдз्рдпाрдп’। рджिрдирдХрд░ рдХा рдпुрдЧ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा ‘рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдпुрдЧ’ рд░рд╣ा рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрдирдХा рд╕्рдорд░рдг рднी рдХрднी рдПрдХाрдХी рдирд╣ीं рдЖрддा, рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, рдк्рд░рд╕ाрдж, рдиिрд░ाрд▓ा, рдкंрдд, рдорд╣ाрджेрд╡ी, рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рд╢рд░्рдоा ‘рдирд╡ीрди’ рдЬैрд╕े рдЕрдиेрдХ рджिрдЧ्рдЧрдЬ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рднी рдЬैрд╕े рд╕्рд╡рдпрдоेрд╡ рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं, рдЕрдкрдиे рдкूрд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдХृрддिрдд्рд╡ рдХे рд╕ाрде। рднाрдЧ्рдпрд╡ाрди рд░рд╣ी рд╣рдоाрд░ी рдкीреЭी рдЬिрд╕рдиे рдЗрди्рд╣ें рдкрд╣рд▓े рд╢ाрд▓ेрдп рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдкреЭा рдФрд░ рдлिрд░ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЗрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХें рдЦрд░ीрджрддे, рдкреЭрддे, рд╕рд╣рдЬрддे рдРрд╕े рдмреЬे рд╣ुрдП рдХि рдЖрдЬ рдкाँрдЪ рджрд╢рдХ рдмीрддрдиे рдЖрдП рдкрд░ рдЙрди рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╕ाрде рдирд╣ीं рдЫूрдЯा। рджिрдирдХрд░ рдХे рд╡िрдкुрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрдо рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдкрд░ंрддु рд╣ै рд╡рд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг, рдоेрд░ी рддो рд╡рд╣ рдк्рд░िрдп рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै, ‘рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдФрд░ рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓िрдпाँ’, рдЙрджрдпाрдЪрд▓, рдкрдЯрдиा рд╕े 1969 рдоें рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдХा рддрдм рдоूрд▓्рдп рдЖрда рд░ुрдкрдП рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рдеा। рдпрд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЗрд╕рд▓िрдП рднी рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ूँ рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЪрд░्рдЪिрдд рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рд╕े рднी рдмрд╣ुрдзा рдирджाрд░рдж рдкाрдИ рдЧрдИ рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрдзा рдХा рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै, рдХрдеा рдПрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै, рддो рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЙрд╕рдХा рд╡ृрд╣рдд рд╕्рд╡рд░ूрдк; рд▓ेрдЦ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рдмोрдз рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै, рддो рдХрд╡िрддा рдХрд╡ि рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХा рдк्рд░рддिрдоाрди рд╣ै; рдпाрдд्рд░ा рд╡ृрдд्рддाрди्рдд рдпрджि рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдк्рд░рдХृрддि-рдк्рд░ेрдо рд╣ै рддो рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдЙрд╕рдХा рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдоीрдпрдЬрдиों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕ рднाрд╡ рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै рдЬिрд╕े рдЙрд╕рдиे рдХिрд╕ी рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд░рдЦा рддो рдирд╣ीं рдкрд░ рдЗрддрдиी рддीрд╡्рд░рддा рд╕े рдЖрдЬीрд╡рди рдЕрдиुрднूрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЪुрдкрдЪाрдк рд▓ेрдЦрдиीрдмрдж्рдз рд╣ोрдХрд░ рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рд╕्рдоृрддिрдмрдж्рдз рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।

         рджिрдирдХрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЖрдкрдХो рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдХाрд╡्рдп рдХे рддीрдиों рдЧुрдг рдк्рд░рд╕ाрдж, рдУрдЬ рддрдеा рдоाрдзुрд░्рдп рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рд╣िंрджी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдоंрдЪ рдкрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рднी рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХो рднрд░рдкूрд░ рдЙрдж्рдзृрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рджिрдирдХрд░ рджेрд╢ рдХे рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ ‘рдХ्рд╡ोрдЯ’ рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдХрд╡ि рд╣ैं, ‘рд╕िंрд╣ाрд╕рди рдЦाрд▓ी рдХрд░ो....’ рд╣ो рдпा ‘рд╕ेрдиाрдиी рдХрд░ो рдк्рд░рдпाрдг рдЕрднрдп….’ рд╣ो рдпा рдХि ‘рдХ्рд╖рдоा рд╢ोрднрддी рдЙрд╕ рднुрдЬंрдЧ рдХो...’ рд╣ो рдпा рдЗрди рд╕рдмрдХे рдКрдкрд░ ‘рд╕рдорд░ рд╢ेрд╖ рд╣ै...’ ,рдпे рди рднुрд▓ाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрдХ्рддिрдпाँ рдмрди рдЧрдИ рд╣ैं। рдРрд╕े рднी рд▓ोрдЧ рдоिрд▓ेंрдЧे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рджिрдирдХрд░ рдХो рдирд╣ीं рдкреЭा рдпा рдЬो рдирд╣ीं рдЬाрдирддे рдпे рдХिрд╕ рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╕े рд▓ी рд╣ुрдИ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рд╣ैं рдкрд░ рдлिрд░ рднी рдпे рдкंрдХ्рддिрдпाँ рд╕рд░्рд╡-рд╕ाрдзाрд░рдг рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдХрд░ рдЕрдкрдиा рд▓ी рдЧрдИ рд╡рд╣ рдеाрддी рд╣ै рдЬो рдЕрдм ‘рд╢्рд░ुрддि рдкрд░ंрдкрд░ा’ рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। ‘рдЬो рддрдЯрд╕्рде рд╣ैं рд╕рдордп рд▓िрдЦेрдЧा рдЙрдирдХे рднी рдЕрдкрд░ाрдз’ рддो рд╣рдоाрд░े рд╕рдордп рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдФрд░ рдк्рд░िрдп рдоुрд╣ाрд╡рд░ा рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рджिрдирдХрд░ рдХा рднाрд╡ рдФрд░ рднाрд╖ा рдкрд░ рд╕рдоाрдиाрдзिрдХाрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЧрдж्рдп рд╣ो рдпा рдкрдж्рдп рд╡े рдЕрдкрдиे рдкाрдардХों рдХो рдЖрджि рд╕े рдЕंрдд рддрдХ рдмाँрдзे рд░рдЦрддे рд╣ैं, ‘рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдФрд░ рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓िрдпाँ’ рднी рдЗрд╕рдХा рдЕрдкрд╡ाрдж рдирд╣ीं рд╣ै। рджिрдирдХрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдЙрдирдоें ‘рдЕंрддрд░ंрдЧрддा рдХी рдЭрд▓рдХ рдФрд░ рдХुрдЫ рдоें рдеोреЬी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рднी рдЖ рдЧрдИ рд╣ै’। рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдХी рдиींрд╡ рдоें рдпрд╣ рдЕंрддрд░ंрдЧрддा рд╣ी рддो рд╡рд╣ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ै рдЬो рдЙрд╕े рд╕्рдорд░рдгीрдп рдмрдиाрддा рд╣ै, рдоाрдд्рд░ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдкाрдардХ рдХे рд▓िрдП рднी рд╡рд╣ рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै рддрднी рддो рдЗрд╕ рд╡िрдзा рдХे рдкाрдардХ рдорд╣ाрджेрд╡ी рдХी ‘рд╕्рдоृрддि рдХी рд░ेрдЦाрдПँ’ рдФрд░ ‘рдЕрддीрдд рдХे рдЪрд▓рдЪिрдд्рд░’ рдкुрди:-рдкुрди: рдкреЭрддे рд╣ैं।

         рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЬा рд░рд╣ी рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдХुрд▓-рдЬрдоा 25 рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдкрд░ 27 рдЖрд▓ेрдЦ рд╣ैं, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рд░ाрдЬेंрдж्рд░рдк्рд░рд╕ाрдж рдФрд░ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд▓ाрд▓рдмрд╣ाрджुрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдкрд░ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рддрдеा рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि рджोрдиों рд╣ैं। рдпे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рджिрдирдХрд░ рдХे рдЙрдирдХे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд▓ेрдЦрдХों рдФрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдЙрдирдХे рд░िрд╢्рддों рдХी рдЪрд░्рдЪा рднрд░ рдирд╣ीं рд╣ैं, рди рд╣ी рдоाрдд्рд░ рдХुрдЫ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднрд░ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╣рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХी ‘рдЗрдирд╕ाрдЗрдЯ’ рдХे рдмाрд░े рдоें рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЬाрдирдиे-рд╕рдордЭрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдк्рд░рд╕ाрдж, рдиिрд░ाрд▓ा, рдкंрдд рдФрд░ рдорд╣ाрджेрд╡ी рдХे ‘рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╕рдордп’ рдоें рдЬी рд░рд╣े рджिрдирдХрд░ рдЙрдирд╕े рднिрди्рди рдХैрд╕े рд╣ुрдП рдЗрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдкंрдбिрдд рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЙрдирдХे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै। рджिрдирдХрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “… рдЙрдирдХी (рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓рдЬी рдХी) рддिрд▓рдХрдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рд▓िрдЦी рдХрд╡िрддा рдмрд░ाрдмрд░ рдоेрд░े рдорди рдоें рдЧूँрдЬрддी рд░рд╣ी рдФрд░ рдЬрдм рдоैं рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдкंрдд, рдк्рд░рд╕ाрдж, рдорд╣ाрджेрд╡ी рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рд╕े рднिрди्рди рд░ाрд╣ рдЦोрдЬрдиे рд▓рдЧा, рддрдм рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдиे рдЕрдЬ्рдЮाрдд рд░ूрдк рд╕े, рдоेрд░ी рдмреЬी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХी। рдЗрд╕ीрд▓िрдП, рдоेрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдЧрд░ рдоेрд░ा рдХोрдИ рдЧुрд░ु рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рддो рд╡े рдЧुрд░ु рд╢्рд░ी рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓рдЬी рд╣ैं।” (рдкृрд╖्рда 49) рдФрд░ ‘рдПрдХ рднाрд░рддीрдп рдЖрдд्рдоा’ рдХी рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдЬो рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ ‘рдк्рд░рддाрдк’ рдоें 1920 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी рджिрдирдХрд░ рдХो рдЗрддрдиी рднाрдпी рдХि рдХंрдард╕्рде рд╣ो рдЧрдИ, “рд╡рдЬ्рд░рдкाрдд рдорд░ рдоिрдЯे рд╣ाрдп, рд╣рдо,/ рд░ोрдиे рджो, рд╕ंрд╣ाрд░ рд╣ुрдЖ;/рдХрд╕рдХ рдХрд▓ेрдЬे рдлाреЬ, рджुрдЦी,/рдпрд╣ рдмुрд░े рд╕рдордп рдкрд░ рд╡ाрд░ рд╣ुрдЖ।” рдХрд╡िрддा рдХे рдЗрд╕ рдЫंрдж рдоें рдХрд╣िрдП рдпा рдк्рд░рдХाрд░ рдоें, рджिрдирдХрд░ рдХी рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдмीрдЬ рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ै। рдХोрдИ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдирд╣ीं рдХि рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрдиे рд╕рднी рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдоें рджिрдирдХрд░ рдХो “рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдиंрдж рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓рдЬी рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХो рдкреЭрдХрд░ рд╣ोрддा рдеा।” рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдПрдХ рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЖрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣ै рдкंрдбिрдд рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХा рдЬिрдирдХे рд▓िрдП рджिрдирдХрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, "рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЬी рдоेрд░े рдкूрдЬ्рдп рдФрд░ рд╡рд░ेрдг्рдп рд╣ैं। рдоैंрдиे рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рднी рдЙрдирдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рд╕े рд▓ाрдн рдЙрдаाрдпा рд╣ै। рджो-рдПрдХ рдмाрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдЭे рдЧрд▓рдд рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рд╕े рд░ोрдХा рднी рд╣ै।” (98)

    рд▓рдЧрддा рд╣ै рджिрдирдХрд░ рдиे рд╕рдмрд╕े рддрдмीрдпрдд рд╕े рд▓िрдЦा рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдкрд░ рд╣ै рдЬो ‘рд╣ंрд╕’ рдХे рд░ेрдЦा рдЪрд░िрддांрдХ рдоें 1938-39 рдоें рдЕрдоिрддाрдн рдХे рдиाрдо рд╕े рдЫрдкा рдеा। рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмреЬे рдФрд░ рдЕрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдХे рдкрд╣рд▓े рдкेрд░े рдоें рдкрд╣рд▓ा рдкूрд░्рдг-рд╡िрд░ाрдо рдмीрд╕ рдкंрдХ्рддिрдпों рдХे рдмाрдж рдЖрддा рд╣ै, 19 рдЕрд▓्рдк-рд╡िрд░ाрдо ( рдХॉрдоा) рддрдеा 14 рдЕрд░्рдз-рд╡िрд░ाрдо (рд╕ेрдоि рдХॉрд▓рди) рд╡ाрд▓ा рдпрд╣ рдкेрд░ेрдЧ्рд░ाрдл рджिрдирдХрд░ рдХे рднाрд╖ा-рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдХा рддो рдЕрдиुрдкрдо рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै рд╣ी рдкрд░ंрддु рдЗрд╕े рдпрджि рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд▓िрдпा рдЬाрдП рддो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рд╡िрд░ाрдо рдЪिрд╣्рдиों рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╕ोрджाрд╣рд░рдг рджिрдпा рдЬा рд╕рдХेрдЧा рдФрд░ рд╡рд╣ рднी рд╕рд░рд▓рддा рд╕े। рдмाрдирдЧी рджेрдЦिрдП, рджिрдирдХрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдПрдХ рдзрд░्рдо-рдк्рд░рдЪाрд░рдХ, рдЬिрд╕рдоेँ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдХे рд╕िрд╡ा рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдХोрдИ рдЖрдбंрдмрд░ рдирд╣ीं; рдРрд╕ा рд╡िрдж्рд╡ाрди, рдЬिрд╕рдиे рд╕ाрд░ी рд╡िрдж्рдпाрдУं рдоें рдбूрдмрдХрд░ рдХेрд╡рд▓ рдиाрд╕्рддिрдХрддा рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рд╣ो; рдПрдХ рд╕ाрдзु, рдЬिрд╕े рд░ाрд╣ рдЪрд▓рддे, рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рднी, рдИрд╢्рд╡рд░ рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХी рднрд░्рдд्рд╕рдиा рдФрд░ рдЕंрдбों рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдоें рдЖрдиंрдж рдЖрддा рд╣ो; рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдЬिрд╕े рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рдоोрд╣ рд╣ो, рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдЬिрд╕े рдХुрдЫ рдШृрдгा, рдХुрдЫ рдЭिрдЭрдХ-рд╕ी рд▓рдЧे; рдпुрдЧ-рд╡िрдзाрдпрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рдЬिрд╕े рдЕрдкрдиा рд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд░्рде рдоाрд▓ूрдо рд╣ोрддा рд╣ो; рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдоुрд░्рджों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХрд╣ рдХрд░ рдЬो, реЫिंрджों рдХे рдмीрдЪ рдЬीрдиे рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा рд╕े, рд░ूрд╕ рджौреЬे, рдФрд░ реЫिंрджों рдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рдорд░्рдо рдкрд░ рд╡्рдпाрдШाрдд рд▓ेрдХрд░ рдлिрд░ рдоुрд░्рджों рдХे рджेрд╢ рд▓ौрдЯ рдЖрдпे ; рдк्рд░рдХाрдг्рдб рд╡िрдж्рд╡ाрди ; рдмрд╣ुрдд рдмреЬा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡िрдЪाрд░рдХ ; рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХा рдЙрдЧ्рд░ рдиेрддा, рдХ्рд░ांрддрджрд░्рд╢ी рдФрд░ рд╡िрдХ्рд░ांрдд рдкрд░िрд╢्рд░рдоी ; рд▓ेрдХिрди, рдЕрдкрдиी рдкूрд░ी рд╢рдХ्рддि рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рдпोрдЧ्рдп рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЕрдоूрд▓्рдп рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдмрд╣ुрдд рдмреЬा рдмोрдЭ рдвोрддा-рд╕ा ; рд╕ंрд╕ाрд░ рдЬिрд╕े рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдПрд╡ं рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдоाрдирдХрд░ рд╡िрд╕्рдордп рдХрд░े, рдЙрд╕े рд╕ाрдзाрд░рдг – рдЕрддिрд╕ाрдзाрд░рдг – рдоाрди рдХрд░ рдЙрд╕рдХी рдЦिрд▓्рд▓ी рдЙреЬाрддा-рд╕ा, рд╢्рд░рдж्рдзाрд╡ाрди рд╣ाрде рдЬोреЬ рдХрд░ рдЬрдм рдЧрдЧрдиोрди्рдоुрдЦ рд╣ो, рддрдм рдРрд╕ा рджिрдЦрд▓ाрддा-рд╕ा, рдоाрдиों, рдоैं рдЖрдХाрд╢ рдоें рднी рдШूрдо рдЪुрдХा рд╣ूँ, рд╡рд╣ाँ рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ै ; рджेрд╡рддाрдУं рдХे рд╕ाрдордиे рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕ाрдордиे рдкृрде्рд╡ी рдХो рдкूрдЬрдиेрд╡ाрд▓ा ; рдЬो рдЕрдкрдиे рддрд░्рдХ рдХे рддीрдЦे рдмाрдгों рд╕े рдкрд░ंрдкрд░ा, рд░ूреЭि рдФрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдкрд░ рдХुрдЯिрд▓ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд╕рдиे рдХा рдЖрджी рд╣ो ; рдзुрди рдХा рдкрдХ्рдХा, рд▓рдЧрди рдХा рдХреЬा, рд╕ाँрдк рдХे рдлрди рдкрд░ рдЬाрди-рдмूрдЭ рдХрд░ рдкैрд░ рд░рдЦрдиेрд╡ाрд▓ा ; рдРрд╕ी рд╡िрдЪिрдд्рд░рддाрдУं рдХा рдЖрдЧाрд░ рд╣ै рд╡рд╣ рдордиुрд╖्рдп, рдЬिрд╕े рд╣рдо рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХे рдиाрдо рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।” (рдкृ.22)। рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдкрд░ рд▓िрдЦा рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рдоाрдд्рд░ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рднрд░ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕рдоें рд░ाрд╣ुрд▓рдЬी рдиे рдХिрдП рдорд╣рдд рдХाрд░्рдп рдХी рдЪрд░्рдЪा рднी рд╣ै рдЬिрд╕े рдпрд╣ाँ рд╕рдоेрдЯрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╢्рд░ी рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рдпрджि рдХोрдИ рд▓ेрдЦ рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░рдШुрд╡ीрд░ рдкрд░ рд╣ै। рджिрдирдХрд░ рдХे рдорддाрдиुрд╕ाрд░ “рд╣िंрджी рдХे рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕рдоाрди рдЕрдерд╡ा рдЙрдирд╕े рдмреЬे рддो рдЖрдЧे рднी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोंрдЧे рдкрд░ंрддु рд╣िंрджी рдХी рддीрди рджुрд░्рд▓рдн рд╡िрднूрддिрдпों рдкंрдбिрдд рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдФрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеाрдХ्рд░рдо рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा рд╕े рддीрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдЖрдЪाрд░्рдп рд░рдШुрд╡ीрд░ рдХे рдЬोреЬ рдЖрдЧे рдЬрдирдоेंрдЧे рдпा рдирд╣ीं, рдпрд╣ рд╡िрд╖рдп рд╕ंрджिрдЧ्рдз рд╣ै।” (рдкृ.61)। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░рдШुрд╡ीрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦा рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рднी рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХी рд╢्рд░ेрдгी рд╕े рдЙрдардХрд░ рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдХृрддिрдд्рд╡ рдХा рдЕрдиुрдкрдо рд▓ेрдЦा-рдЬोрдЦा рд╣ै। рд╡िрдж्рдпा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░рдШुрд╡ीрд░ рдХे рдХाрд░्рдпों рдХा рдпрд╣ाँ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ -рдЬрд╣ाँ рдкрд╣рд▓े рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдкрд╣ुँрдЪी рдеी рдпрдеा-рдмрд░्рдоा, рдеाрдИрд▓ैंрдб, рдмाрд▓ी, рд▓ाрдУ, рд╡िрдпрддрдиाрдо, рдЪीрди, рдЬाрдкाрди рдФрд░ рдоंрдЧोрд▓िрдпा рдоें рдЬाрдХрд░ рд░рдШुрд╡ीрд░ рдЬी рдиे рдХिрдП рд╢ोрдз-рдХाрд░्рдп рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै। рд░ाрдЬा рднोрдЬ рдХी рдоंрдЧोрд▓ рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦी рддेрд░рд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпों рддрдеा рдЙрдирдХा рдПрдХ рддिрдм्рдмрддी рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рднी рд░рдШुрд╡ीрд░ рдЬी рдиे рдЦोрдЬ рдиिрдХाрд▓ा। рдЙрдирдХी рдмрдиाрдИ ‘рд╢рдд рдкिрдЯрдХ рдпोрдЬрдиा’ рдХी рднी рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рд╣ै। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░рдШुрд╡ीрд░ рдХे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдпोрдЧрджाрди рд╕े рддो рд╣рдо рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рд╣ी рд░рд╣े рд╣ैं, рджु:рдЦ рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рддो рдЙрдирдХी рдЕрдкрдиी рдкीреЭी рднी рди рдХрд░ рд╕рдХी। рджिрдирдХрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоाрд▓ूрдо рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд-рдкाрдХ рдоैрдд्рд░ी рдХे рд▓िрдП рдЬिрддрдиी рдЪिंрддा рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░рдШुрд╡ीрд░ рдХो рдеी, рдЙрддрдиी рдЪिंрддा рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдиेрддा рдХो рдирд╣ीं рдеी। 1961 рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рд╕े рд░рдШुрд╡ीрд░рдЬी рдиे рд╕ंрдмंрдз-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХिрдпा рдЙрд╕ рд╕ाрд▓ рд╡े рдоाрд░्рд╢рд▓ рдПрдпूрдм рд╕े рдоिрд▓рдиे рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЧрдП рдеे। рд▓ौрдЯрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджिрдирдХрд░ рд╕े рдХрд╣ा рдеा рдХि рдПрдпूрдм рдкूрд░े рдорди рд╕े рдЗрд╕ рд╣ेрддु рддैрдпाрд░ рдеे рдХि рднाрд░рдд–рдкाрдХ рдХी рд╕ेрдиाрдПँ рдПрдХ рд╣ो рдЬाрдПँ рддाрдХि рджोрдиों рджेрд╢ рдоिрд▓рдХрд░ рдЗрд╕ рдорд╣ाрджेрд╢ рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░ рд╕рдХें । рдЗрд╕ рд╣ेрддु рд╡े рдкрд╣рд▓ा рд╕ेрдиाрдкрддि рднाрд░рдд рд╣ी рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░े рдпрд╣ рднी рдХрд╣ рдЪुрдХे рдеे। (рдкृ. 65) рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं ’55 рдоें рдЪीрди рд╕े рд▓ौрдЯрдХрд░ рд░рдШुрд╡ीрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪिंрддिрдд рдеे рдХि рдкрддा рдирд╣ीं “рд╣िрди्рджी-рдЪीрдиी рднाрдИ-рднाрдИ рдХा рдиाрд░ा рдХрдм рддрдХ рдЯिрдХेрдЧा।” рджिрдирдХрд░ рд╣ी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░рдШुрд╡ीрд░ рдиे рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХрд╣ी рдеी। рдХिрди्рддु, рдкंрдбिрдд рдЬी рдиे рдЙрди рдкрд░ рдХोрдИ рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджिрдпा। рдЪीрди рдФрд░ рдкाрдХिрд╕्рддाрди рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░рдШुрд╡ीрд░ рдХी рдмाрдд рдирд╣ीं рдоाрдиी рдЧрдИ। ....рдпрджि рднाрд░рдд 1955 рдоें рдЪेрдд рдЧрдпा рд╣ोрддा рддो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдЙрд╕рдХी рд╡рд╣ рдмेрдЗреЫ्реЫрддी рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рд╣ोрддी, рдЬो рд╕рди 1962 рдоें рдиेреЮा рдоें рд╣ुрдИ। рдордЧрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХों рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рдЪेрддाрд╡рдиिрдпों рдкрд░ рдХौрди рдз्рдпाрди рджेрддा рд╣ै? (рдкृ.66-67) । “рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдоें рд╢ंрдХрд░, рдЙрдЧ्рд░рддा рдоें рджрдпाрдиंрдж рдФрд░ рд╢ांрддिрдк्рд░िрдпрддा рдоें рддрдеाрдЧрдд рдХे рд╕рдоाрди рдеे” (30) рддो “рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░рдШुрд╡ीрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рднेрдЬे рд╣ुрдП рдкुрд░ुрд╖ рдеे...рд╡े рдХेрд╡рд▓ рдЬ्рдЮाрди-рд╕ाрдзрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╣ी рдирд╣ीं, рдмреЬे рднाрд░ी рджेрд╢рднрдХ्рдд рдеे। рджेрд╢ рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рдПрдХрддा рдХे рд▓िрдП рд╡े рдХुрдЫ рднी рдХрд░рдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдеे। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░, рджेрд╢ рдХो рдмाрд╣рд░ी рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡े рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рд╣ोрдордиे рдХो рдоाрдоूрд▓ी рдХाрдо рд╕рдордЭрддे рдеे।” (63 рдФрд░ 66) рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХी рдЪिंрддा рдФрд░ рдЙрд╕ рд╣ेрддु рд░ाрдЬрд░्рд╖ि рдЯंрдбрди, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░рдШुрд╡ीрд░ рддрдеा рдХाрдХा рдХाрд▓ेрд▓рдХрд░ рдиे рдХिрдП рдЕрдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХो рдЬाрдирдиे рд╣ेрддु рднी рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рдЕрд╡рд╢्рдп рдкреЭा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдкреЭा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдкंрдбिрдд рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рдмाрдЬрдкेрдпी рдХी рднाрд╖ाрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рд▓िрдП। рдмाрдд рд╣िंрджी рдХी рд╣ै рддो рдкंрдбिрдд рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рд╢рд░्рдоा рдирд╡ीрди рдкрд░ рд▓िрдЦे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै; рджिрдирдХрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЬрдм рдирд╡ीрди рдЬी рдиे рджेрдЦा рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдиिрд░्рдгрдпों рдХे рдмाрдж рднी, рджिрд▓्рд▓ी рдоें рд╣िंрджी рд╡िрд░ोрдзी рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рдмрд▓ рдХे рд╕ाрде рдХाрдпрдо рд╣ै, рддрдм рдЙрдирдХा рдм्рд░рд╣्рдо рдХ्рд░ुрдж्рдз рд╣ो рдЙрдаा। рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкрд░िрд╖рдж рдоें рдкाрд░्рдЯी рдХी рдПрдХ рд╕рднा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे (рдирд╡ीрди рдЬी рдиे ) рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдХो рдпрд╣ рдХрд╣рдХрд░ рдиिрд╕्рддрдм्рдз рдХрд░ рджिрдпा рдеा рдХि ‘рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╣ोрдХрд░ рдЖрдк рдпрд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЙрд░्рджू рдЖрдк рдкрд░ рд▓ाрджी рдирд╣ीं рдЧрдпी, рд╡рд╣ рдЖрдкрдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рд╣ै? рдЙрд░्рджू рдЖрдкрдХे рднी рдкूрд░्рд╡рдЬों рдкрд░ рд▓ाрджी рдЧрдИ рдеी।”(77-78) рдЖрдЬ рдЬрдмрдХि рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдоें рдЪंрдж्рд░-рдмिंрджु рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЕрдиुрд╕्рд╡ाрд░ рдФрд░ рдкूрд░्рдг-рд╡िрд░ाрдо рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдлुрд▓ рдкॉрдЗंрдЯ рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдм рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рдмाрдЬрдкेрдпी рдХी рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдХौрди рдз्рдпाрди рджेрдЧा рдХि “рд╣ाрд▓ рд╣ी рдоें’ рд▓िрдЦрдиा рдЧрд▓рдд, ‘рд╣ाрд▓ рдоें рд╣ी’ рд▓िрдЦрдиा рдаीрдХ рд╣ै। рд╡े рдЫ: рд▓िрдЦрдиा рднी рдЧрд▓рдд рд╕рдордЭрддे рдеे। рдЗрд╕рдХे рдмрджрд▓े рд╡े рдЫрд╣ рдХो рд╢ुрдж्рдз рдоाрдирддे рдеे, рдХ्рдпोंрдХि рдмрд╣ुрд╡рдЪрди рдмрдиाрдиे рдоें рдЫрд╣ рд╕े рд╣ी рдЫрд╣ों рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЫ: рд╕े рдмрдиेрдЧा рд╣ी рдирд╣ीं। (102) рдкंрдбिрдд рдХिрд╢ोрд░ीрджाрд╕ рдмाрдЬрдкेрдпी рдХे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рднाрд╖ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдЬ्рдЮाрдирд╡рд░्рдзрдХ рддрдеा рд░ोрдЪрдХ рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ рджिрдирдХрд░ рдиे рдХी рд╣ैं। рд╣рдо рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдПрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рдЯिрдк्рдкрдгी рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рддो рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूँрдЧी рдЬिрд╕рдоें рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं, “” ‘рдЕрдЪ्рдЫी рд╣िंрджी’ рдФрд░ ‘рдЕрдЪ्рдЫी рд╣िंрджी рдХा рдирдоूрдиा’ рдЗрди рджोрдиों рдЧ्рд░рди्рдеों рдХो рдоैं рдЕрдд्рдпंрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕рдордЭрддा рд╣ूँ। рдЬो рднी рдиौрдЬрд╡ाрди рд╣िंрджी рдоें рдЧрдж्рдп рдпा рдкрдж्рдп рд▓िрдЦрдиे рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдпे рджोрдиों рдЧ्рд░ंрде рд╣рдоेрд╢ा рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рд░рдЦрдиे рдЪाрд╣िрдП......... рдмाрдЬрдкेрдпी рдЬी рд╡ैрдпाрдХрд░рдг рддो рд╣ैं рд╣ी, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдмреЬा рдЧंрднीрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рд╣ै। рд╡्рдпाрдХрд░рдг-рд╕рдо्рдордд рднाрд╖ा рднी рдмेрдоेрд▓ рд╢рдм्рджों рдХे рдЖрдиे рд╕े рджूрд╖िрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдмाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рдЕрдиेрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджेрдХрд░ рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдмрдиाрдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдХी рд╣ै। “ рдкांрдбिрдд्рдп рдХे рд╕ाрде рдЪाрддुрд░्рдп рдЕрдЪ्рдЫा рд░рд╣ेрдЧा, рдЪрддुрд░рддा рдирд╣ीं рдФрд░ рдЪрддुрд░рддा рдХे рдЬोреЬ рдоें рдкंрдбिрддрддा рдмрд╣ुрдд рднрдж्рджा рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।“”” рд╢рдм्рджों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдмाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдЗрддрдиे рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдеे рдХि рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ‘рд╡рдз’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рджुрд╖्рдЯ, рд░ाрдХ्рд╖рд╕ рдЖрджि рдХे рд▓िрдП рд╣ो, рдпрд╣ рд╢рдм्рдж рд░ाрд╡рдг рдХंрд╕, рдЬрд░ाрд╕ंрдз рдХे рд▓िрдП рддो рдаीрдХ рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЬрд╣ाँ рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрднिрдорди्рдпु рдЕрдерд╡ा рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЧрдпा рдмाрдЬрдкेрдпी рдЬी рджुрдЦी рд╣ो рдЧрдП। (104) рд╕्рд╡ाрдзीрди рднाрд░рдд рдХे рдЖрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╣िंрджी рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬो рднूрдоिрдХा рд╣рдоाрд░े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдиेрддाрдУं рдиे рдиिрднाрдИ рдеी рдЙрд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕рднी рд╣िंрджी-рдк्рд░ेрдоी рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рджुрдЦी рдеे। рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╕рд░्рд╡рдкрд▓्рд▓ी рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдоें рджिрдирдХрд░ рдиे рдЙрдирдХी рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рдХी рднूрд░ि-рднूрд░ि рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рддो рдХी рд╣ै рдкрд░ंрддु рд╡े рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рд╕े рднी рдирд╣ीं рдЪूрдХे рдХि, “рдЬрдм рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдмाрдмू рдХे рдмाрдж рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рд╣ुрдП, рдЖрд╢ा рдпрд╣ рдХी рдЬाрддी рдеी рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि-рднрд╡рди рдоें рднाрд░рддीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджेрдиे рдХी рдЬो рдк्рд░рдеा рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдмाрдмू рдиे рдХाрдпрдо рдХी рдеी, рд╡рд╣ рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдХे рд╕рдордп рдоें рдФрд░ рднी рдмреЭेрдЧी। рдордЧрд░ рд╡рд╣ рдмреЭ рди рд╕рдХी। ...рдЕрдкрдиे рдкूрд░े рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рд░ाрдзाрдХुрд╖्рдгрди рдиे рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рдеोреЬा рднी рдк्рд░рд╢्рд░рдп рдирд╣ीं рджिрдпा।.......рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХा рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдЕрдЧрд░ рдмाрд░рд╣ рдЖрдиे рдХрд░рддे рдеे рддो, рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдпрд╣ рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рд╕ोрд▓рд╣ рдЖрдиे рдХрд░рдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдеे। рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдХी рд╕ाрд░ी рддैрдпाрд░ी рднाрд░рддीрдпрддा рдХे рдЙрдж्рдзाрд░рдХ рдХी рдеी, рд▓ेрдХिрди рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХा рд╕ाрд░ा рдкाрдг्рдбिрдд्рдп рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рд╡्рдпрд░्рде рд╣ो рдЧрдпा।’’ (150-151) рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдкूрд░्рд╡ рд╣िंрджी рдХो рд▓ेрдХрд░ рд░ाрдЬрд░्рд╖ि рдЯंрдбрди рдФрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдоें рдЬो рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдорддрднेрдж рдеा рдЙрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднी рджिрдирдХрд░ рдиे рдХिрдпा рд╣ै। рдПрдХ рдмрд╣ुрдЪрд░्рдЪिрдд рд╢рдм्рдж рд╣ै рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ ‘рд╕ेрдХ्рдпूрд▓рд░िреЫ्рдо’; рдЕрдм рдпрд╣ рд╢рдм्рдж рдХौрди, рдХрд╣ाँ рд╕े рд▓ाрдпा, рдЗрд╕рдХा рд╣рдоाрд░े рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдХ्рдпा рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬा, рдЗрд╕рдХे рдХ्рдпा рджुрд╖्рдкрд░िрдгाрдо рд╣ुрдП рдЗрд╕ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдХोрдИ рд░ाрдп рди рджेрддे рд╣ुрдП рдоैं рджिрдирдХрд░ рдХो рдЬ्рдпों рдХा рдд्рдпों рдЙрдж्рдзृрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ूँ, ““рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░िреЫ्рдо рднी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдЕрд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЬिрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рдЕрд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдк्рд░рдЪाрд░ рдЙрд╕рд╕े рдЗрд╕ рднाрд╡ рдХा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╣ै рдФрд░ рдХ्рд░िрд╕्рддाрди рдХ्рд░िрд╕्рддाрди, рдордЧрд░ рд╣िрди्рджू рд╣िрди्рджू рдирд╣ीं, рдЧैрд░-рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдмрд░ाрдмрд░ рдирд╣ीं рд╣ैं। ......рд╢िрдХ्рд╖ा-рдЖрдпोрдЧ рдиे рд╕िреЮाрд░िрд╢ рдХी рд╣ै рдХि рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмिрдиा рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдирд╣ीं рдмрдЪेрдЧी рдХिрди्рддु рднाрд░рдд рдХी рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд╣ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╢िрдХ्рд╖ा-рдЖрдпोрдЧ рдХे рд╕ुрдЭाрд╡ рдкрд░ рдЕрдорд▓ рдХрд░рдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддी। рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░िреЫ्рдо рдХा рдЗрд╕ рдЧрд▓рдд рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдЬी рдХी рдУрд░ рд╕े рдмреЭा рдФрд░ рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдмाрдмू рддрдеा рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी, рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХो рд░ोрдХ рдирд╣ीं рд╕рдХे। рдлिрд░ рднी рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдХो рдпрд╣ рд╢्рд░ेрдп рдЕрд╡рд╢्рдп рджिрдпा рдЬाрдпрдЧा рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдПрдХ-рджो рднाрд╖рдгों рдоें рдпрд╣ рдЦुрд▓ाрд╕ा рдХрд░ рджिрдпा рдХि рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░िреЫ्рдо рдХा рдЕрд░्рде рдзрд░्рдо-рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЕрд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рд╣ै।“’’ (151)

    рджिрдирдХрд░ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдХाрд╢ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓ рдХो ‘рдкुрдг्рдпрд╢्рд▓ोрдХ’ рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдг рд╕े рд╕ुрд╢ोрднिрдд рдХрд░рддे рд╣ै; рдиिрд░ाрд▓ा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХे рд╣्рд░рджрдп рдоें рдХрд░ुрдгा-рд╕िрдХ्рдд рдЖрджрд░ рд╣ै; рдкंрдд рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХी рд╢्рд░рдж्рдзा рдЕрд╢ेрд╖ рд╣ै; рдкंрдбिрдд рд░ाрдордХृрд╖्рдг рдмेрдиीрдкुрд░ी рдХो рд╡े рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдоा рдХा рд╢िрд▓्рдкी рдХрд╣рддे рд╣ैं; рдорд╣ाрджेрд╡ी рдХो рдЬрдм рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рджेрдЦा рддो рд▓рдЧा рд╡े рдХिрд╕ी рдХрд╡िрдпрдд्рд░ी рдХो рдирд╣ीं рдХिрд╕ी рдХрд░ुрдгाрдордпी рдпुрд╡ा рд╕рди्рдпाрд╕िрдиी рдХो рджेрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं; рдмрдЪ्рдЪрди рд╕े рдЙрдирдХी рдоिрдд्рд░рддा рдЖрдд्рдоीрдп рд░рд╣ी рд╣ै। рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рдХो рд╣рдо ‘рдкंрдЪрд╡рдЯी’, ‘рд╕ाрдХेрдд’ ‘рдпрд╢ोрдзрд░ा’ рдЬैрд╕ी рдХрдИ рдХृрддिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдоाрдирддे рднी рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХी рд▓ेрдЦрдиी рдЬिрддрдиी рд╕рд░рд▓ рдеी рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдиाрддे рднी рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╕ौрдо्рдп рд░рд╣े рд╣ैं; рддрднी рддो рдЬрдм рджिрдирдХрд░ рд╕े рдЬाрдиा рдХि рджрдж्рджा ‘рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рдкрдЯु рдеे’ рдФрд░ рд╕рдордп рдЖрдиे рдкрд░ рд╕ाрдордиे рд╡ाрд▓े рдХो рдлрдЯрдХाрд░ рднी рд▓рдЧा рджेрддे рдеे рддो рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫा рднी рд▓рдЧा рдХि рдкрдЯрдиा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд░рдЬрдд-рдЬрдпंрддी рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рд╣ुрдП рдХрд╡ि-рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рдЬрдм рд╕ुрднрдж्рд░ा рдХुрдоाрд░ी рдЪौрд╣ाрди рдХे рдХाрд╡्рдп-рдкाрда рдкрд░ рднी рд╢ोрд░ рд╣ोрддा рд░рд╣ा рддो рджрдж्рджा рдХो рдЧुрд╕्рд╕ा рдЖрдпा рдФрд░ рдоाрдЗрдХ рдкрд░ рдЬाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧрд░рдЬ рдХрд░ рдХрд╣ा, “рдЖрдкрдиे рдПрдХ рд╣реЫाрд░ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЧुрд▓ाрдоी рдмрд░्рджाрд╢्рдд рдХी рд╣ै। рдХ्рдпा рдПрдХ-рджो рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ी рдЖрдк рдмрд░्рджाрд╢्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे?(43) рдХрд╣рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдХि рдпрд╣ рдлрдЯрдХाрд░ рд╕ुрдирдХрд░ рд╕рднा рд╢ांрдд рд╣ो рдЧрдИ। рдпрд╣ рднी рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рджрдж्рджा рдиे 1951 рдоें рдЕрдкрдиी рдХोрдИ рд╕ौ рдПрдХреЬ реЫрдоीрди рд╡िрдиोрдмा рдЬी рдХो рджाрди рдоें рджी рдеी। рджिрдирдХрд░ рдХी рдЗрд╕ рдЯिрдк्рдкрдгी рдХे рдмिрдиा рджрдж्рджा рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдкूрд░ा рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा। рджिрдирдХрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдгрдЬी рдХी рдЧрдгрдиा рд╣िрди्рджी рдХे рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдоें рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╡े рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рджीрдХ्рд╖िрдд рдеे рдФрд░ рд╡ैрд╖्рдгрд╡-рдзрд░्рдо рдХा рд╢рдХ्рддि рднрд░ рдЖрдЪрд░рдг рднी рдХрд░рддे рдеे। рдЙрдирдХी рд╡िрдирдо्рд░рддा рдирдХрд▓ी рдирд╣ीं, рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдеी। рдХिрди्рддु рдЙрдирдХा рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдЬрдм рджीрдк्рдд рд╣ो рдЙрдарддा рдеा, рддो рдЙрд╕рд╕े рдЪिрдирдЧाрд░िрдпाँ рднी рдЫिрдЯрдХрддी рдеीं।” (48)

 рдЕрдЬ्рдЮेрдп рджिрдирдХрд░ рдХे рдоाрдд्рд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡ि рд╣ी рдирд╣ीं рдеे рдЕрдкिрддु рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рднी рдеे рддрдм рднी рдЙрди рдкрд░ рдХोрдИ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рди рд╣ोрдиा рддो рд╕рдордЭ рдоें рдЖрддा рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЧांрдзीрдЬी рдФрд░ рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рджोрдиों рд╣ी рдкрд░ рджिрдирдХрд░ рдиे рди рддो рдХोрдИ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд▓िрдЦा рди рдХोрдИ рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि, рдЬрдмрдХि рдпрд╣ाँ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж, рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди, реЫाрдХिрд░ рд╣ुрд╕ेрди, рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдЬी рдХे рд╕ाрде рд░ाрдордордиोрд╣рд░ рд▓ोрд╣िрдпा рднी рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рджिрдирдХрд░ рдПрдХ рд▓ंрдмे рд╕рдордп рддрдХ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рд╕े рдХेрд╡рд▓ рдЬुреЬे рд╣ी рдирд╣ीं рд░рд╣े рдЕрдкिрддु рд░ाрдЬ्рдпрд╕рднा рдХे рдордиोрдиीрдд рд╕рджрд╕्рдп рднी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдЬрдм рднी рдЬрд╣ाँ рдХिрд╕ी рдиे ‘рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЪाрд░ рдЕрдз्рдпाрдп’ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै рдпрд╣ рдЕрд╡рд╢्рдп рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे рд▓िрдЦी рд╣ै। рдпрд╣ рддो рдПрдХ рдкाрдардХ рдХे рдиाрддे рдоैंрдиे рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ाрд╡рд╢ рд▓िрдЦा рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЗрди рд╕рдмрдХे рдкрд░े рджिрдирдХрд░ рдиे рд╣рд░ рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд╡ рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि рдЕрдд्рдпंрдд рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рд╡ рдкाрд░рджрд░्рд╢िрддा рд╕े рд▓िрдЦी рд╣ै। рдпрд╣ рджिрдирдХрд░ рдХी рд╢рдм्рдж-рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдХि рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рд╕ाрд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣рдоाрд░ी рдЖँрдЦों рдХे рд╕ाрдордиे рдоूрд░्рддिрдоाрди рд╣ो рдЙрдарддे рд╣ैं। рдкूрд░े рдкाँрдЪ рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рджिрдирдХрд░ рдХी рдПрдХ рд░рдЪрдиा ‘рдХрд╡िрддा рдХी рдкुрдХाрд░’ рд╣рдоाрд░े рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдеी, “рдЖрдЬ рди рдЙрдбु рдХे рдиीрд▓ рдХुंрдЬ рдоें рд╕्рд╡рдк्рди рдЦोрдЬрдиे рдЬाрдКँрдЧी, рдЖрдЬ рдЪрдоेрд▓ी рдоें рди рдЪंрдж्рд░-рдХिрд░рдгों рдХे рдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдКँрдЧी ...।” рдХрд╡िрддा рдХी рд╡рд╣ рдкुрдХाрд░ рдЖрдЬ рднी рдоेрд░े рдХाрдиों рдоें рдЧूँрдЬ рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдпे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рджिрдирдХрд░ рддो рд╕्рд╡рдпं рдЪंрдж्рд░-рдХिрд░рдгों рдХे рдЪिрддेрд░े рд╣ैं। рдЙрд╕ рдкूрд░े рдпुрдЧ рдХो рдоेрд░ा рдк्рд░рдгाрдо। рдЕрд╕्рддु।

рдХ्рд░ांрддि рдХрдиाрдЯे

рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी, рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ
рдкूрд░्рд╡ рд╕ंрдкाрджрдХ

krantibrd@rediffmail.com

рдпे рднी рдкрдв़ें;

рдЧुрдЬрд░ाрддी рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдкрджा : рдПрдХ рдкрд░िрдЪрдп

рднाрд░рддेंрджु рдХा рднाрд╖िрдХ рдЕрд╡рджाрди : рдХ्рд░ांрддि рдХрдиाрдЯे

рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी : рд╡рд╣ рдкрд╣рд▓ा рдкрдд्рдерд░ рдоंрджिрд░ рдХा

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें

0 рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें (0)
To Top